Å gje tilgang til tradisjonsarkiva gjennom ein felles digital plattform vil gjere det mogleg å søke på tvers av arkiva, noko som opnar opp for nye måtar å sjå materialet. Det opnar også opp for, og gjer det enklare, å sjå samanhengar mellom arkiva og aktørane som har bidratt til innsamling og forsking. Nokre personar dukkar opp fleire plassar i materialet; nokre kjelder har fått besøk av fleire samlarar og nokre aktørar har vore aktive på fleire område. Me har tidlegare skrive om Arne Garborg si bekymring for arbeidsmengda til Moltke Moe og ynskje om ei foreining «til Moltke Moes Beskyttelse». Arne Garborg var også mykje i kontakt med Hannaas på Folkeminnesamlinga ved Bergens Museum, ikkje minst om bidrag til Norsk Årbok som Hannaas styrde frå 1921. Men, Garborg dukkar også opp som samlar.
Då eg leita etter informasjon om ein av eventyrforteljarane Hannaas møtte på Stord i 1912, viste det seg at Arne Garborg også hadde skrive ned eventyr frå same kjelde, om lag 50 år tidlegare. Denne kjelda, Martin Johan Mathiassen Skou (1849-1919), var av romanislekt, og kom frå ein av familiane som vart tilbydt Eilert Sundts program for å få eit bufast liv. Skou skreiv sjølv om dette i biografien «På Fantestien» frå 1893. Han vart som ung gut sendt til fostring på Jæren. Der gjennomførte han skulen og konfirmasjonen med gode skussmål, og fekk hjelp til å gå vidare på lærarskule på Time i 1866. Han fekk rom på loftet i klokkarbustaden og budde der saman med Arne Garborg (Totland 2011).
Garborg og Skou kjende kvarandre frå før, men det var kanskje her Garborg vart kjend med eventyrforteljaren Skou. Ved lærarskulen var det fleire kulturelt interesserte ungdomar, og saman skipa dei både diskusjonslag, lærarlag og laga og redigerte handskrivne blad. Folkeminne var blant interessefelta, og Garborg skreiv blant anna ein artikkel om dei norske folkeeventyra. Her viste han at han fylgde med på dei då rådande teoriane om eventyra, og at han var godt oppdatert på arbeidet til Asbjørnsen og Moe (Kvideland 1968).
I 1867, etter å ha høyrd at P. Chr. Asbjørnsen var ute etter eventyr frå Jæren, sende Arne Garborg han åtte eventyr etter Martin Johan Mathiassen Skou. Garborg noterte at eventyra nok ikkje kom frå Jæren, men at dei var fortalt i den lokale forteljarstilen. Han syns sjølv det var ein del forvirring i forteljingane: «snart synes de sammenrørte i hinanden, snart opspædde med Sager frå andre Kilder» (NFS Garborg 1, s. 89). Derfor hadde han prøvd å redigere dei både i innhald, form og språk (Kvideland 1968). Som honorar for eventyra uttrykte Garborg i brev til Asbjørnsen at han håpa å motta «ti-tyve Daler» (NFS Garborg 1, brev datert 28.10.1867). Asbjørnsen sendte han 5 spesidaler, som oppmuntring til «at samle mere, endskjønt lidet er brugeligt» (NFS Garborg 1). Garborg sendte ikkje fleire eventyr til Asbjørnsen. Sjølv om Garborg hadde redigert eventyra slik han trudde Asbjørnsen ville ha dei, så var ikkje Asbjørnsen fornøgd. Garborg hadde nytta «den sædvanlige Skolemestermanér» noterte han (Liestøl 1921:7).
(Brev frå Garborg til Asbjørnsen, NFS Garborg 1)(NFS Garborg 1)
Martin Johan Mathiassen Skou jobba ei tid som lærar etter at han var ferdig på lærarseminaret i Time, men tok seinare til å reise rundt att. I 1912 var han på Stord, og der møtte han Torleiv Hannaas som då var lærar på lærarskulen der. Hannaas skreiv ned to eventyr frå Skou og la ved ei liste med titlar på 6 til, med notat om at Garborg tidlegare hadde skrive ned desse. Han noterte at Skou hadde desse eventyra frå far sin, Matthias Halvorsen. Dei to eventyra er bevart i to skrivebøker, med arkivreferanse EFA Hannaas 50 i Etno-folkloristisk arkiv, UiB. I notatboka til Hannaas er der, i tillegg til eventyra, nokre biografiske notatar om Skou. Her har Hannaas notert at det var grunna kjærleiken til jente frå same bakgrunn at han gav opp lærarjobben og byrja å reise att. Ein finn også eit notat om då Skou var med Garborg på friarferd.
Det er 46 år mellom oppskriftene til Garborg og Hannaas. Ei samanlikning av dei viser både forskjell i samlar sin innsamlingsmetode, og at Skou truleg hadde utvikla forteljarevna si i frå han som 17-18-åring fortalde dei til Garborg til han som 63-åring traff Hannaas på Stord (Kvideland 1968). Hannaas var opptatt av målet, og skreiv ned eventyret nær talemåten forteljaren formidla i si framføring. Han noterte at Skou fortalde på jærmål, men at det også var innblanda dansk (EFA Hannaas 50 I, s.1). Garborg sine oppskrifter vitnar om ei anna tid for det norske skriftspråket og eit anna syn på korleis ein skreiv ned folkeminne. Han, som sidan var aktiv målmann, skreiv eventyra på dansk og forma dei slik han trudde Asbjørnsen ville ha dei (Totland 2011).
I historia om eventyra etter Martin Johan Mathiassen Skou kan ein fylgje dei forskjellige perspektiva samlarar og folkloristar har hatt opp igjennom tida. Frå Garborg si oppfatning av at han måtte reinske vekk ting, Asbjørnsen si oppfatninga av at forma var rotete, at det var ei blanding av forskjellige eventyr og at eventyra ikkje norske nok, Moltke Moe si forundring over dei asiatiske og europeiske førestillingane han såg spor av i eventyra, og korleis dette gav meir meining for han då han fekk høyre at forteljaren kom frå romanislekt (NFS Garborg 1), til Knut Liestøl si oppfatninga av Martin Johan Skou som ein forteljar som ikkje var stød, og gav eit personleg preg på eventyra som var i det meste laget for folkloristen (Liestøl 1921). Folkloristen Reimund Kvideland, som såg på materialet om lag 45 år etter Liestøl, og som var del av eit forskingsmiljø som retta seg meir mot framføring og formidling, var meir opptatt av det nyskapande og det individuelle. Og vidare, korleis ein god forteljar kan sette eit personleg preg på forteljinga, sjølv om han held seg innan rammene tradisjonen og miljøet set. Han såg på Skou som ein av dei mest særmerkte eventyrforteljarane (Kvideland 1968).
Kvideland skreiv: «Ei nøyare samanlikning mellom desse oppskriftene kunne truleg føra til interessante resultat» (Kvideland 1968: 50). Det finst fleire slike tilfelle i samlingane som ventar på å bli forska på. Slike undersøkingar kan bli lettare å gjera når materialet blir tilgjengeleg gjennom SAMLA.no, og ein ved eit enkelt søk får opp materialet samla frå same kjelde side om side.
Kjelder og vidare lesing:
EFA Hannaas 50, UiB.
NFS Garborg 1, UiO.
Kvideland, Reimund. 1968. «Arne Garborgs Eventyroppskrifter- ei vurdering av samlar, forteljar og utgjevar» i Ætt og heim: lokalhistorisk årbok for Rogaland. s. 41-55.
Liestøl, Knut. 1921. «Eventyr / samlede og fortalte af Arne Garborg ; med innleiding av Knut Liestøl og merknader av Reidar Th. Christiansen» Særtrykk av: Syn og segn, 27. Det Norske Samlaget.
Skou, Martin J. Mathiassen. 1893. Paa Fantestien: Oplevelser og Erindringer fra Omstreiferlivet. Kristiania, B.T Mallings Boghandels Forlag.
Totland, Marit Elisabet. 2011. «Gamalt eventyr fram i dagen- takka vera gode arkiv» i Ætt og heim: lokalhistorisk årbok for Rogaland. s. 91- 106.
Totland, Marit Elisabet. 2014. Garborg og Skou – forskjell på folk? Commentum forlag.
Gjennom arbeidet med det fysiske kildematerialet, er det også naturlig å komme tettere innpå menneskene bak. En ting er å se arkivskuffer fulle av oppskrifter, brev og andre innslag av tekst eller bilder som samlere har bidratt med. En annen er å faktisk forstå hvor mye jobb som krevdes og hvordan det påvirket livet til de som stod bak. Moltke Moe var en av de som havnet i tidsklemma på sent 1800-tall og tidlig 1900-tall.
Medfødt (tids)optimist
Bildet av Moltke Moe som sitter bak skrivepulten sin, foran stappfulle bokhyller, med stabler av papir i uorden er det kanskje mange som har sett. De som mener at et bilde sier mer enn tusen ord har kanskje rett, men for ordens skyld vil det være naturlig å prøve å forklare hva bildet forteller.
Moltke Moe i sitt arbeidsværelse, ca 1910. Foto: Norsk Folkeminnesamling.
Moes skrivebøker, notater, andre trykksaker, og ikke minst brevsamlingen, gjør han til den største bidragsyteren til Norsk Folkeminnesamling (NFS). Mye på grunn av at det er hans etterlatte materiale som NFS er basert på, men også fordi han hadde et vidt nedslagsfelt og et stort nettverk han var flink til å pleie. Moltke var kjent for å jobbe mye og ofte, og hadde mange baller i lufta. Flere enn han klarte å lande.
Det store prosjektet som Moe jobbet med var en vitenskapelig utgave om de norske folkevisene. Dette rakk han aldri fullføre. Det var så mye annet som tok oppmerksomheten hans underveis, slik som konferanser og forelesninger, revisjoner av andres manuskripter og så videre. Han hadde mange innfall og avsporinger underveis, og spesielt hjalp han velvillig til når andre ønsket hans bidrag eller innspill.
Knut Liestøl, professor i norsk folkeminnevitenskap og Moes etterfølger ved Universitetet i Oslo, beskriver han som en medfødt optimist. Liestøl skriver også at Moe utsatte avgjørelser så lenge som mulig. Det var kanskje derfor han stadig vekk befant seg i en situasjon der han ikke fikk tid til å fullføre prosjektene sine.
Forening til Moltke Moes Beskyttelse
I Liestøls biografi om Moltke Moe fra 1949 gjengis det et brev som Arne Garborg skal ha skrevet om Moe. Her anbefaler Garborg at Moe ikke skal skrive en anmeldelse av Garborgs bok Haugtussa fordi han ikke klarer å si nei. Det er en både rørende og morsom beskrivelse av Moe som person. Brevet kan leses som en kollega og venn som viser omsorg og bekymring for Moes mentale og fysiske velvære.
Naturligvis vilde det være godt at Moe skrev; det er ikke det. Men jeg er ræd for, at vi sprænger Manden. Jeg kunde ha Lyst til at stifte en Forening «til Moltke Moes Beskyttelse». Foreningens Medlemmer skulde ha Politimyndighet og skiftes om at holde Vagt foran hans Dør, og hver Gang der kom en mistænkelig Person, saa flux på Station med ham. Blir der ikke gjort noget sligt, saa ved vi ikke Ord af, før Moltke ligger i Bakken – uden at have faaet gjort et Gran af, hvad han egentlig skulde og vilde gjøre – og som han alene kan gjøre. – Jeg er rent forskrækket over Manden. Aar efter Aar gaar; han flyr som et pisket Skind fra Herodes til Pilatus og har ikke tid til at snyde sig engang; – det gaar paa hans (svake) Helse løs Gang efter Gang; men – ingen Verdens Ting faar han gjort uden at hjælpe alle mulige Andre med at gjøre noget. Moe er en næsten fuldkommen Mand. Men han har en moralsk Feil, som ødelægger ham værre end Alkohol og Kvinder kunde gjøre det: han eier ikke Egoisme. Derfor maa han beskyttes. Sættes under Formynderskab. Han maa hindres i at gjøre alle de mangfoldige Ting, som han ubetinget er den bedste til at gjøre, for at han kan faa gjort det, som han er den eneste som kan gjøre (Pardon for Stilen). – Derfor: skrem alle væk fra ham, som du faar fatt i. Ljug det beste du har lært. Og faa alle skikkelige Mennesker til at gjøre det samme. Det er sgu en Sag af National Betydning. – Og hils han fra mig, at min Forbandelse skal følge han, hvis han ikke nu tar sig sammen og lærer at si «Nei; reis til Helvede». – Og da dette er en Principsag for mig, saa skjønner du, at jeg – med grædende Taarer – maa renincere paa hans Bistand i denne Affære.
Arne Garborg om Moltke Moe
Liestøl har ikke notert hvor dette brevet befinner seg, og heller ikke årstall, så tekstavsnittet er gjengitt fra biografien og må tas med et lite forbehold.
Åndsverklova bestemmer at skaparen av åndsverk har opphavsrett til verket. Kjernematerialet i Norsk Folkeminnesamling og dels i Etno-folkloristisk arkiv består av det som på 1800- og første del av 1900-talet vart oppfatta som sentrale delar av folkekulturen. Kven har skapa innhaldet i samlingane som vi digitaliserer i SAMLA, og korleis kan vi tenke om opphav og rettigheiter? Dette blogginnlegget er basert på utdrag frå arbeidet med ein etisk manual for prosjektet, og her gjer vi greie for korleis vi ser på innhaldet i samlingane.
Denne minneboka er frå 1960-talet.Innhaldet i samlingane vart gjerne systematisert på kartotekkort som dette.Sparebankenes lekeaksjon i 1979 fekk over 10 000 barn til å dele sine favorittleikar med etnologane og folkloristane i Bergen.«Poetiske Samlinger udgivne af Det Norske Seskab om Axel Tordsen og Skiön Walborg af P. H. Frimann» står det med sirlig håndskrift fra 1775 i viseboka.Kartotekkort som viser relevante nøkkelord for segner i samlingane.Ei av Torleiv Hannaas sine notatbøker.
SAMLA inneheld mellom anna materiale etter sentrale samlarar som Asbjørnsen og Moe, Moltke Moe, Sophus Bugge og Torleiv Hannaas, som ofte stammar frå samlarferder der samlarane har oppsøkt informantar eller meddelarar og skrive ned forteljingane dei fortalde eller song. Segner, eventyr og balladar har sidan blitt klassiske folkeminnesjangrar.
Eit viktig spørsmål for SAMLA er om noko av materialet som prosjektet vil offentleggjera kan oppfattast som åndsverk, dvs. “litterære eller kunstneriske verk av enhver art, som er uttrykk for original og individuell skapende innsats”, som f.eks. tekstar av alle slag (§ 2). I så fall vil offentleggjering kreva samtykke frå den som har opphavsretten. Lova bestemmer også at opphavspersonen (“opphavaren”) har rett til å bli namngitt ved offentleggjering, og at måten verket blir offentleggjort på eller samanhengen det skjer i ikkje skal verka krenkande for opphavaren eller verket (§ 5).
Forteljingane Asbjørnsen, far og son Moe, Bugge, Hannaas og dei andre samla, vart framført av enkeltindivid og var del av individuelle repertoar, men vart oppfatta som kollektive produkt, som uttrykk for folkets felles kulturproduksjon: Gjennom munnleg tradering var uttrykket forma av kollektivets smak og verdiar. Meddelaren var derfor oppfatta som overbringar, ikkje diktar, sjølv om samlarane skilde mellom gode og mindre gode forteljarar og kunne verdsetja dei kunstnarlege evnene som prega framføringa.
Materialet var ut frå denne tankegangen folkeminne, anonyme verk som ikkje hadde individuelle forfattarar. Innhaldet i innsamlingane kan sjåast som kollektive uttrykk og deling av repertoara kan sjåast, med ein moderne terminologi, som frivillig kulturvern. Intensjonen med innsamlinga var derfor å samla og verna vitnemål om folkets kultur, ein kollektivt skapt, felles eigedom som høyrte til nasjonen.
Folkeminneforskarane oppfatta folkedikting (som eventyr, segner osb.) som noko anna enn litteratur (kunstdikting). Slik blei det nok også oppfatta av informantane. At meddelarar også i vår tid opplever at bidraga til tradisjonsarkiva er verdifulle og viktige for samtid og framtid, forsking og dokumentasjon er mellom anna tydeleg i ei undersøking NEG gjorde blant sine meddelarar i 2014 («Hvorfor skriver du for Norsk etnologisk gransking?»). Også samlarane har sett det som si oppgåve å bidra til innsamlinga av ein kollektiv kulturell arv.
Denne typen materiale har derfor ikkje blitt sett som åndsverk som informanten skal ha opphavsrett til. Dette perspektivet ligg også under skiljet mellom kunstdikting (skjønnlitteratur) og folkedikting, som inneber at materialet ikkje er ‘verk’ i åndsverklovas forstand. Den same forståinga er framleis rådande: jf. definisjonen av folkeminne i Nynorskordboka: “åndeleg kultur nedarva i breie lag av folket (til dømes folkedikting, folketru, skikkar)”. Den ligg også under institusjonane sin eksisterande praksis ved publisering, f.eks. utgivinga av Norsk Folkeminnelags skrifter. Ut frå dette resonnementet vil SAMLA sjå på folkeminnemateriale som i prinsippet eigna for open publisering (sjølv om det også kan vera delar av denne typen som må vurderast annleis).
Ikkje alt er folkeminne
Det er likevel ikkje alt materiale i samlingane som kan karakteriserast som folkeminne. Det kan også finnast dokument i samlingane som kan oppfattast som åndsverk. Dersom intensjonen ved avleveringa har vore at den som avleverte materialet har opphavsrett til det, vil offentleggjering kreva samtykke, så lenge opphavsretten ikkje har falle bort (den går ut 70 år etter utløpet av opphavspersonens dødsår, jf. Åndsverklova § 11). Åndsverkslova §49 tilseier likevel at museum, bibliotek, arkiv og utdanningsinstitusjonar kan gjere åndsverk tilgjengelege for forsking eller særskilte føremål, jamfør Forskrift til åndsverkslova.
Etter at arkivinstitusjonane var grunnlagt (NFS i 1914 og EFA i 1921) har mange andre samlarar, ofte lokalt baserte, levert materiale til samlingane. Seinare har nye materialtypar kome til. Døme på dette er vitsar, vandresegner og julenissebrev. I slike samlingar kan det førekoma omtale av namngjevne personar som gjer det nødvendig å vurdera om materialet kan offentleggjerast.
Vi har også organiserte innsamlingsaksjonar, f.eks. frå skuleborn på 1970-talet, der innhaldet til liks med folkeminne har karakter av å mangle opphavsperson, sidan det blir fortalt og gjenfortalt på ny og på ny for stadig nye publikum. I slike tilfelle bør personopplysningar normalt fjernast eller samtykke hentast inn.
Minnemateriale i form av NEG sine spørjelister og livsforteljingar, og minneoppgåvene frå UiO skiljer seg frå folkeminnematerialet ved at det er enkeltpersonar som fortel om sine eigne liv og om indirekte berørte personar. Spørjelistene kan også innehalda enkeltmeddelarane sine livserfaringar og verdibaserte oppfatningar som kan vera problematisk å publisera, særleg om dei omhandlar sensitive spørsmål.
I svar på nyare spørjelister (1970-talet og framover) har meddelarane i større grad enn tidlegare delt eigne erfaringar og opplevingar. Tidlegare svara dei gjerne på spørsmål om korleis fenomenet har vore ein del av livet i bygda eller området som meddelaren melde frå. Dette materialet er samla inn med intensjon om dokumentasjon av samtid og praksisar, ikkje med intensjon om skaping av “litterære eller kunstneriske verk av enhver art, som er uttrykk for original og individuell skapende innsats” (Åndsverkslova § 2).
Det er altså ikkje åndsverk. Til gjengjeld kan det innehalde informasjon som gjer personvernlova og NESH sine forskingsetiske retningslinjer for deltaking i forsking og informert samtykke aktuelle. Praksis har vore å halde tilbake slikt materiale ved å nytte Forvaltingslova sin paragraf om teieplikt i 60 år, eller unnataksvis i opp til 100 år.
Materialet som kan skildrast som minnemateriale kan ut frå dette delast i to – det som er eldre enn 60 år og det som er yngre enn 60 år. Det eldre kan i utgangspunktet leggast ut fritt. For det som er yngre må det vurderast om det ut frå innhaldet bør haldast tilbake, bl.a. av personvernomsyn. Ei vurdering av innhaldet ut frå etiske omsyn kan også vera nødvendig for det eldre materialet. Det kan vere skildringar, namn, eller andre former for opplysningar som ikkje bør gjerast fritt tilgjengeleg. Vidare kan yngre materiale ha innhald som gjer det eigna for offentleggjering, og der det er mogleg å tilfredsstille personvernlova sine krav om vern av personleg informasjon. Motivasjon og føremål med innsending av materiale til arkivet speler også inn, jf. punktet om åndsverk eller kollektive uttrykk.
Oppsummert vil SAMLA-prosjektet som generell regel handsama folkeminna som materiale der opphavsrett ikkje er relevant. Her er heller ikkje personvern eit generelt problem, men det kan finnast unntak. Når det gjeld andre materialtypar kan det vera aktuelt å skjerma delar mot generelt innsyn, eller ikkje publisera opplysningar om opphavspersonar. For spørjelister og minnemateriale kan det setjast ei grense ved kor gammalt materialet er i tråd med reglar om teieplikt, men også her inngår ei vurdering av innhaldet.
Vurderingar av kva som kan gjerast fritt tilgjengeleg og av kva som berre kan vere tilgjengeleg for forsking, kan endre seg med tid og bruk. Vi tar gjerne i mot innspel, og etikkmanualen som dette er utdrag frå, blir revidert gjennom prosjektet slik at han best høver med samlingane og med dei etiske vurderingane som vi står i.
Har du vore på bryllaup i sommar? Mange har venta heilt sidan 2020 på endeleg å få sagt sine ja framfor vener og familie i den varme årstida.
Eit kjennemerke for bryllup er at dei ofte inneheld særmerkte rituale og tradisjonar som ‘må’ gjennomførast. Stabbedansen var blant det essensielle i bryllaupa i fortida, men dukkar no heller unnataksvis opp.
Stabbedans som tradisjon eller bryllaupsrituale finst dokumentert mange stader, med skildringar av korleis det skulle gjennomførast. Og dette kunne variere frå stad til stad. Her fylgjer ei forteljing om stabbedansen frå Surnadal, som finst i Norsk etnologisk gransking sine samlingar. Ho vart delt av Olaf Sogge (1882-1955), som var fødd i Rindal og busett i Surnadal. Under bilda kan du lese teksten i transkribert versjon.
Stabbedans i brylluper
Jeg har i tidligere svarlister berørt, at brylluppene her vanlig varte i 3 dage: fredag, lørdag og søndag. Unntakelses vis var det også torsdagsbrylluppe: men disse var mere sjeldne.
Når middagen var fraseggjort andre bryllupsdagen (lørdag), bordene båret ut, og stuen ryddet til dans, da var det en eller annen som rulled en huggestabbe inn i stuen og satte den mitt på gulvet. Spellemanden hadde stillt fela og tar til med en slått. Noen karer tar brudgommen og plasserer ham på stabben. Andre tar brura og plasserer henne i fanget på brudgommen.
Spillemannen setter litt mere kraft på og brugommen tar brura og danser ut med henne, og så er gulvet straks fyldt med dansende, og stabben står der.
Når slåtten er ferdig tar brudgommen opp spellpenge og leverer til brura, og hun går og leverer pengene til spellemannen. Neste dans blir det anbragt et nytt par på stabben, gifte eller forlovede. Disse danser til, og så følger andre, og den kvinnelige partner får spillpenge og betaler til spellemannen.
Når de gifte og åpenlyst forlovede har været på stabben, så blir det parret andre. Det kunde vel bli noe vilkårlig, men man søkte dog å parre slik af en liten antakelse, en observasjon, er til grund. Det var jo oftest trangt om sengeplass i bryllupgården og tilstødende hjem, og en eller anden kunde ha observeret plasseringer som kunde utnyttes.
Spioner var det vel også ute om natten og samlet på indisier. Kanske endog ældre mend, som under ett eller andet påskud gjorde sig erend omkring i kvarterene, og så blev de forefundne situasjoner utnyttet for «stabben».
x x x
Nå er dansen i brylluper mest slutt. Der improviseres jo gjerne en danseplass f.eks. på låven eller i annet uthus, så det kan bli litt dans første bryllupskvelden. Brylluppene holdes nu mest på lørdag og fortsetter gjerne påfølgende søndag. Det blir ikke nu anledning til så meget liv og løyer som i svundne dage.
Stabbedansen blev det slutt med da første verdenskrig brøt ut. 1914.
Olaf Sogge var også folkeminnesamlar som sendte inn materiale til Norsk Folkeminnesamling, i tillegg til å vere meddelar for NEG. Han dreiv for øvrig eit fargeri i Surnadal, med eige kraftverk.
«Fraa Folkeminne-skeidet i Bergen 1918» står det på ei av dei mange notatbøkene med forelesningsnotatar i Hannaas-samlinga. Då me pakka om og registrerte dette materialet i 2021 vart eg spesielt nysgjerrig på denne boka. Kva var dette Folkeminneskeidet? Kven arrangerte det og kven vart det arrangert for? Eit søk i aviser frå tidsrommet 1916-1920 på www.nb.no gav mange ledetrådar, men framleis er det fleire å nøste opp i. Her vil eg gje eit lite innblikk i kva kjeldene fortel.
Sjølve namnet Folkeminneskeid vart fastsett fyrst under arrangementet i Bergen. I månadane før blir det omtala i avisene som både bygdehistoriekurs, lokalhistoriekurs, folkeminnekurs og sogekurs. At det ofte er omtala som lokal- eller bygdehistorisk kurs er ikkje tilfeldig. Mannen som tok initiativ til denne samlinga var Just Bing, litteraturhistorikar og statsarkivar i Bergen frå 1903 til 1930. Han jobba for å gjere arkivet i Bergen til eit senter for lokalhistorisk forsking på Vestlandet, og starta i 1916 Vestlandske Historielags Fællesforening.
Den lokalhistoriske aktiviteten vaks raskt fram på byrjinga av 1900-talet, og dei fyrste lokallaga vart skipa fleire stader (Hundstad 2020). Vestlandet stod spesielt sterkt i denne bevegelsen. I 1915 høyrde 12 av dei 14 registrerte bygdebaserte historielaga til på vestlandet, 13 om ein også reknar med Agder (Hosar 2009). Då var det kanskje ikkje så overraskande at det var nettopp i vestlandets hovudstad det fyrste skeidet av sitt slag vart arrangert?
Eit av foredraga som vart haldt på skeidet, og som truleg har fått mest merksemd i ettertid, er Edvard Bull si «Inledning til bygdehistorisk studium», utgitt av Vestlandske Historielags Fællesforening i 1919, og på nytt i Kristiania i 1924. Likevel, notatboka til Hannaas (EFA Hannaas 159 NOR) vitnar om at det også var store namn innan folkeminneforskinga som føreleste i Bergen desse dagane. Her finn me notatar frå forelesningar med Knut Liestøl («Utsyn yver folkeminni», «Grunntanken i folkeminni», «Innleiing» og «Visor») Reidar Th. Christiansen («Eventyr» og «Trolldom») , Magnus Olsen (fleire førelesningar om stadnamn), og den svenske folkloristen Carl von Sydow («Jul», «Seder og bruk» og «Folkemedicin»).
Hannaas sine notatar frå ei av Knut Liestøl sine forelesingar, EFA Hannaas 159 NOR. Foto. Silje Teigland RøstøenHannaas sine notatar frå Carl von Sydow si forelesing om Seder og Bruk, EFA Hannaas 159 NOR. Foto. Silje Teigland Røstøen
Bakerst i notatboka etter Hannaas finn ein nokre lause lappar. Bakpå ei kvittering for «dyrtidstillæg» Hannaas fekk i fyrste kvartal av 1918, finn me noko som ser ut som notatar om segner, og som kan høyre saman med noko av det Hannaas sjølv forelas om. Han heldt to forelesningar under folkeminneskeidet. Den eine var om segner frå Vestlandet, og manuskriptet finst i Hannaas-samlinga med arkivreferansen EFA Hannaas 193j NOR. Den andre forelesninga var om gåter. Denne forelesninga finst der ikkje notatar frå i samlinga, men ho er omtalt i ei avisnotis om skeidet.
Skeidet vart arrangert frå 12.-17. august. Foredraga, 29 i talet fordelt på 12 foredragshaldarar, vart halde på Bergens Museum. Desse 12 foredragshaldarane var, i tillegg til dei seks omtala ovanfor, med titlar Prof. Haakon Schetelig, Sogneprest Olaf Olafsen, Godseigar G.F: Heiberg, Overlærar Kristian Bugge, Dr. K. Østberg og lærar J. Aaland.
Haakon Shetelig, Edvard Bull d.e. saman med Einar Lexow. I programmet for skeidet publisert i fleire aviser i juli 1918, står Lexow oppført som forelesar saman med Shetelig. Dei skulle snakke om «Folkemindernes forhold til materiel kultur». Han er ikkje med på deltakarlista som var publisert i Bergens Tidene 18.08.1918. Bilete her er frå eit anna arrangement, Historiemøtet i 1914. Frå BS-samlinga, Marcus ubb-bs-ok-00172
I løpet av veka kom mellom 150-200 deltakarar innom. Dei fleste var lærarar frå, eller busett på, Vestlandet, og fleire hadde fått stipend frå sine lokalhistorielag for å delta på kurset. Fleire av deltakarane har også vore bidragsytarar til Bergens Museums folkeminnesamling og Norsk Folkeminnesamling. Det vart arrangert overnatting for dei tilreisande på Lungegaarden skole.
Avisnotisar om skeidet i månadane før august 1918 vitnar om at også Knut Liestøl var med i styret for skeidet. Sjølv skreiv han eit innlegg om «Folkeminneskeid» i Den 17. Mai , 26. juni 1919, i forbindelse med arrangeringa av dei to påfølgjande skeida i Kristiansand og på Hamar i 1919. «Det er skipa slik at kvart skeid tek serleg umsyn til den landsluten der det vert halde» skriv han, og at talet på deltakarar ved skeidet i Bergen «viser at folk kjende trong til aa faa den rettleiding eit sovore skeid kann gjeva». Desse skeida var altså arrangert for å lære opp entusiastiske bygdesogegranskarar og folkeminnesamlarar rundt om i landet, noko som, i fylgje ei notis om oppmoding til å melde seg på skeidet i avisa Nordfjord, 05. juli 1918, var nødvendig fordi ikkje alle bygdesogeverka som hadde kome ut var «so gode som ein kunde venta». Mange av dei som byrja med denne granskinga og samlinga «hev ikkje altid det skyn og den tone som skal til» står det.
Liestøl (1919) skriv at bygdesoge og folkeminne «heng so i hop at det høver best aa taka dei under eitt paa same skeidet». Folkeminna er ein del av bygdesoga, skriv han, og bygdesogegranskarar må ha noko greie på folkeminna for å gjera best mogeleg arbeid. Men folkeminnegranskinga er også ei sjølvstendig vitskapsgrein, som strekker seg frå det lokale til det nasjonale, fortset han. Målet var at begge desse greine skulle vera likestilte på skeida, slik at interessene til alle deltakarar vart ivaretatt. Dette er kanskje ein kommentar til kritikken som kom etter skeidet i Bergen. Sjølv om dei fleste avisnotisane vitnar om fornøgde og inspirerte deltakarar, vart kurset også kritisert fordi det la for lite vekt på det historiske og for mykje vekt på folkeminne og tradisjonsinnsamling (Hosar 2009).
Tanken bak eit slikt kurs med rettleiing om innsamling, både av bygdesoge og av folkeminne, heng saman med at dette vart sett på som eit viktig element i norsk nasjonalkultur. Utforsking og innsamling av lokal folkekultur var gjennom 1800-talet blitt ein del av det politiske og kulturpolitiske arbeidet med å framheve av norsk kultur og bygge nasjonal identitet (Eriksen & Rogan 2013:11). Dette er også ofte skildra som eit redningsarbeid. Liestøl (1919) skriv om motivasjonen bak skeidet: «Det gjeld um aa berga det som enno kann bergast av tradisjonar um gamal norsk folkekultur: soge og segn, dikting og tru, sed og skikk, arbeidsmaatar og livevis, o.s.b. (…) Skal alt bergast maa me hava folk fraa alle landsens bygder til aa samla. Og me maa hava folk som kann skipa og granska tilfanget, so ein kann faa bygdesogor og folkeminnebøker».
At skeidet inspirerte deltakarane er skildra i Martin Eide, lærar i Hosanger, si helsing, prenta i Bergens Tidene 21. august 1918.
Folkeminneskeidet i Bjørgvin. Ei takk og ei helsing.
Me samlast her i Bjørgvins gamle stad Ein flokk av kunnskapstyrste pedagogar, Og gjæve bønder benkjast rad paa rad So bar det inn i forne kjempe-skogar, Og nerd vart elden som i barmen logar.
Me drakk av Mimers brunn idagar seks Og glytta inn til forne farne tider. No brydder straa og bjarte blomar veks I sol og dogg i sumargrøne lider, Og blomen mognar seg til frukt umsider.
No fer me heim til arven kvar hjaa seg Med større syn paa folket, bygdi landet. Dei bjarte blink fraa skeidet viser veg Til liv og lagnad i dei tider vande. So yrkjer me og fester ættarbandi.
Bjørgvin, 17de aug. 1918. Martin Eide.
Kjelder:
EFA Hannaas 159 Nor
Eide, Martin. 1918. « Folkeminneskeidet i Bjørgvin. Ei takk og ei helsing” i Bergens Tidende, onsdag 21. august, 1918
Hosar, Hans P. 2009. «Vitale hundreåringar på Vestlandet» i Lokalhistorisk magasin: meldingsblad for Landslaget for lokalhistorie og Landslaget for lokal- og privatarkiv. 2009 Vol. 20 Nr. 2, s.32-34.
Hundstad, Dag. 2020. «Lokale Historier». Tidsskrift for Kulturforskning, nr. 1 (august), s. 5-28.
Liestøl, Knut. 1919. «Folkeminneskeid» i Den 17. Mai, 26. juni 1919
Blant Moltke Moes etterlatte arkivmateriale i Norsk Folkeminnesamling finner vi flere visebøker fra 1700-tallet. Nøyaktig hvordan disse havnet hos Moe kjenner vi lite til, men trolig har han vært den siste i rekken av bøkenes flere eiere. Én av bøkene i samlingen er kilde både til betydningsfull norsk lyrikk og til en familiehistorie fra Trøndelag.
Boka er påbegynt i begge ender og har derfor også to tittelblad. Den ene halvparten av boka er viet en tekst med følgende innledende tittel:
«Poetiske Samlinger udgivne af Det Norske Selskab om Axel Tordsen og Skiøn Walborg af P.H. Frimann. København 1775».
«Poetiske Samlinger udgivne af Det Norske Seskab om Axel Tordsen og Skiön Walborg af P. H. Frimann» står det med sirlig håndskrift fra 1775 i viseboka.
Det tittelen viser til er dikteren og diplomaten Peter Harboe Frimanns (1752-1839) romanse bygget på den kjente folkevisa «Aksel Tordsøn og skjønn Valborg». Frimanns tekst var en av flere som ble utgitt i Poetiske samlinger av Norske Selskab i 1775. Privateide visebøker som denne er gjerne skrevet av eieren selv og gikk ofte i arv. De kunne inneholde blant annet skillingsviser, ballader og salmer. Viseboksjangeren er i stor grad fundert på avskrifter av allerede nedtegnede viser. Folkevisene er tradisjonelt overført muntlig og de få trykte utgavene var en sjeldenhet hos folk flest. Det samme gjelder da også for denne boka, hvor eieren har skrevet av Frimanns bidrag til Poetiske samlinger.
Aksel og Valborg
Folkevisa «Aksel Tordsøn og skjønn Valborg» handler om det unge kjæresteparet Aksel og Valborg som ikke får hverandre, og er uvanlig lang med sine 200 strofer. Visa går også under navnet «Aksel og Valborg». Typekatalogen for nordiske middelalderballader plasserer folkevisene i seks kategorier etter form, innhold og stil. Aksel og Valborg klassifiseres her som en riddervise med TSB-nummer D 87. Et fellestrekk ved riddervisene er skildringen av menneskelige konflikter, ofte kjærlighetsforhold, hvor mange får en tragisk utgang. Det finnes omkring 300 av disse i Norden.
Muntlig overføring av folkevisene har gitt oss mange ulike varianter av de samme visene. Det samme gjelder også for «Aksel og Valborg». Bare i Norsk Folkeminnesamling er det registrert 13 ulike varianter med stor spredning i både tid og sted for nedtegnelse.
Fra hånd til hånd
I bokas andre halvpart finner vi flere nedskrevne folkeviser og mange er forfattet av medlemmer av Norske Selskab. Her finner vi blant annet flere hyllestdikt til kongelige eller andre, for eksempel «Sang om Vagtmester Thor Hovland tilegnet Soldaterne af den i Feldten staaende Norske Armee. Christiania, 1808 av Bendix Prahl».
Denne delen av viseboken har Anna Margrethe Throne brukt til å skrive av en rekke dikt.
Førstesiden i denne enden av boka forteller oss at visene er nedtegnet av Anna Margrethe Throne. Det var ikke uvanlig at eieren av en visebok skrev sitt eget navnet i den. Da bøkene ofte gikk i arv eller ble gitt videre finner vi gjerne flere navn og kan på denne måten spore bokas reise.
Anna Margrethe har kalt samlingen viser for «Adskillige Nye og Smukke Viisser. Tiid efteranden Skrevet i denne Bog» og signert det hele den 8. mars 1787. Noen år senere skriver hun på den samme siden at hun ønsker at datteren Martha Angel Throne skal overta boka:
Denne Bog for æres min Datter;
Martha Angell Throne, til Erindring af
mig som selv haver skrevet Det meste af det som
er skrevet her i, med Eegen haand
Berg 29. August 1793 A. M. Throne
Vi finner begge disse kvinnene i digitaliserte norske kilder. Her omtales de med ulike navn i forskjellige sammenhenger, men i Bernhoft-slektens stamtavle finner vi Anna Margareta Tønder Bernhoft. Hun var født i Meldalen i Sør-Trøndelag 3. februar 1758, død 25. januar 1834. 17 år gammel blir hun gift med 53 år gamle oberst Johan Christian von Throne (1722-1810). Sammen hadde de sju barn. Deres andre barn og eldste datter var Martha Angell, født i 1777. Hun ble senere gift med danske Georg Vilhelm Willumsen (1768-1834). Han var da kapellan i Støren og ble senere sogneprest i Suldal, deretter i Bø og i Sigdal. Martha Angell og Johan Christian fikk ni barn.
Martha Angell døde i Sigdal 22. november 1844. Om hun ga viseboka etter sin mor videre til et av sine egne barn kan vi ikke vite. Det er ikke skrevet flere navn i boka før Moltke Moe har påført sitt eget i 1873. Da var han selv bare 14 år. At Moe selv var fra Sigdal (senere Krødsherad) kan være med på å forklare hvordan boka havnet hos han. Bokas vei fra Moltke Moe til Norsk Folkeminnesamling kjenner vi imidlertid godt. Takket være han er den nå trygt bevart og vi kan følge dens reise fra Trøndelag, via Ryfylke, Telemark og Buskerud, til et arkivmagasin ved Universitetet i Oslo – 235 år etter at oberstinne Anna Margrethe Throne sirlig skrev av teksten om Aksel og Valborg og flere andre folkeviser.
Kilder:
M. Moe 84, Norsk Folkeminnesamling, Universitetet i Oslo.
På 1970-talet samla studentar og tilsette etnologar og folkloristar ved Universitetet i Bergen inn store mengder barneleikar, vitsar, songar, regler og forteljingar frå barn.
«Utan dirigering frå vaksne»
Det var folkloristen Reimund Kvideland (1935-2006), som var primus motor for dette innsamlingsarbeidet. Han var universitetslektor ved UiB frå 1966, og saman med studentar og forskarar i folkloristikk og etnologi, samla han frå slutten av 1960-talet til byrjinga av 1980-talet, materiale om barns kultur.
Barnekultur vart forstått som “den delen av kulturen som barn sjølv skaper, organiserer, aktiviserer og forvaltar utan dirigering frå vaksne” (Kvideland 1983:110). Ved skildring av leikar, songar, nedteikningar av vitsar, gåter, rim og regler gjort av barna sjølve, kunne munnleg tradisjon, språk og haldningar blant barn dokumenterast. Interessa for samtidsdokumentasjon og inkludering av tidlegare mindre dokumenterte grupper i samfunnet, var hovudmotivasjon for innsamlingsarbeidet.
Innsamlingsarbeidet
Materialet består av notatar frå observasjon, intervjutranskripsjonar og opptak, og barn sine eigne oppteikningar av vitsar, gåter, forteljingar og leikar anten på munnleg oppmoding eller som del av spørjelister. Innsamlingane gjekk føre seg i klasserommet med og utan lærar, og i miljøet der ungane leika på fritida.
Arbeidsmåten var gjerne å ta kontakt med skular, og få tid i klasserommet utan lærar. Her fortalde studenten eller forskaren kva dei var på jakt etter, og kom med døme på leikar, vitsar, songar og tilsvarande. Elevane skreiv så ned sine favorittar og utval av eige repertoar. Desse handskriftene er ein del av materialet. Basert på desse vart 4-5 barn spurt om å delta i intervju der det vart gjort lydopptak medan dei fortalde om leiken og fortalde vitsar.
Andre gonger møtte studentane og tilsette ved EFA barna ute på leikeplassane og spurte om leikane dei leika der, kven dei lærte leikane av, og om vitsar og songar fortalt i miljø utan vaksne autoritetspersonar til stades. Vidare, vart det gjennomført innsamlingar der særleg skular og klasser vart oppmoda om å sende inn sine leikar og vitsar.
Barnekultursamlinga inneheld også uttrykk for barnekultur som vart produsert med andre føremål enn som dokumentasjon. Dette gjeld til dømes minnebøker, brev til julenissen og ei samling med konfirmasjonskort. Som med leikane og vitsane og songane, er noko av dette materialet spesifikt barnetradisjon, medan noko deler dei med vaksentradisjonen.
Hugsar du gåtene som forteljaren teikna? Ei rekke slike droodles finst i samlingane til EFA.
Kven samla inn, og kor samla dei frå?
Innsamlingane vart gjennomført av studentar og tilsette ved Nordisk institutt, og så ved Etno-folkloristisk institutt (EFI) då det vart skipa i 1972. Innsamlingane høyrde til ulike forskings- og dokumentasjonsprosjekt. I tillegg til Kvideland var særleg etnologen Åse Enerstvedt sentral. Vidare vart det gjennomført fleire innsamlingsaksjonar, der ulike sparebankar var involvert, som den nasjonale Bli med på leken-aksjonen til Sparebankene i 1979. I 1981 samarbeidde EFI med lokale sparebankar i prosjektet Bli med på spøken der vitsar og gåter blei samla inn frå Bergensområdet og Ørsta og Volda på Sunnmøre.
Innsamlingane er i stor grad gjennomført i Bergensområdet, med eit visst tilfang frå Stavanger, Sogn, Hardanger og Sunnmøre. Det finst også materiale som dekkjer heile landet, ikkje minst gjennom Bli med på leken, og frå store delar av verda i ei samling med julenissebrev. Det meste av materialet i Barnekultursamlinga er frå perioden innsamlinga vart gjort, men også eldre dokument vart samla inn, som til dømes minnebøker, der den eldste er frå 1847.
Glansbilder som dette kjenner nok mange til!Her er fleire døme på droodles, fargelagt med tusj.Brev til julenissen
Barnekultur som folkekultur
Barns kultur kan sjåast som ein viktig del av folkekulturen. Det munnlege og den immaterielle kulturen mellom barn er viktig for å forstå leikens betydning for sosialisering og korleis barn taklar vanskelege tema. I samlingane ved EFA har det blitt lagt vekt på traderingsprosessar, nemleg korleis barns kulturelle repertoar og tilknytte førestillingar blir kommunisert.
På 1970-talet var barnekulturen ein sentral del av samtidsdokumentasjonen. Femti år seinare har samlingane fått ein stor kulturhistorisk verdi ved at dei dokumenterer barns praksisar i ein avgrensa periode før datateknologien endra barns måtar å leika på.
Innhaldet i Barnekultursamlinga – «Bli med på …»
Barnekultursamlinga inneheld mange tusen forteljingar og vitsar og eit mangfald av leikar som dokumenterer barns leikande praksisar, forteljesjangrar og førestillingsverder. Ho er på om lag 33 000 sider, i tillegg til ei mengd med lydband, nokre foto og noko videoopptak.
Den største samlinga, med nesten halvparten av det fysiske materialet, er EFA Barnevitser (Bli med på spøken) (1981). Dei 582 mappene/konvoluttar inneheld 14391 sider. Kvar mappe/konvolutt kjem frå ein skule, og inneheld svar frå eitt eller fleire klassetrinn. Hovudvekta ligg på 4-6 klasse (altså storskulen), men ein god del kjem frå ungdomskulen, og nokre få kjem frå tredjeklasser. Skulane ligg i Bergensområdet og Sunnmøre, og innsamlinga vart gjort i samarbeid med lokale sparebankar.
Svært stor, med nesten ein tredjedel av den totale mengda, er EFA Bli med på leken (1979). Ho er resultat av innsamlingsaksjonen Bli med på leken gjennomført i samarbeid med Sparebankforeningen i Norge. Innsamlinga var retta mot barneskuleborn til og med 6. klasse, og dekte dermed heile barneskulen. Dei om lag 10 500 svara frå heile landet er organisert etter type leik: Blindebukk, spill, leikar med leiketøy, ballspel og balleikar, hyssingleik, gruppeleik, fangeleikselskapsleik, sangleik, paradis, hoppe tau, og hoppe strikk. Eit utval av desse er publisert i Barnas eget lekehefte (Enerstvedt & Kvideland 1980). Publisitet rundt innsamlinga finst i ei mappe kalla EFA Barnetradisjon med 10 avisutklipp samla gjennom Norske Argus.
Sparebankenes lekeaksjon i 1979. Slike hefter vart delt ut på skular over heile landet, og over 10 000 barn delte sine favorittleikar i ord og teikningar med etnologane og folkloristane i Bergen.
Innsamlingar gjort av studentar og forskarar
Ulike innsamlingar av barnetradisjonar gjennomført av studentar og andre, kan sjåast som ein tredje, viktig del av materialet:
EFA Barnetradisjon (1964). Barnetradisjonar samla inn av Borghild Foldøy på Bø skule, Raudaker på Jæren. Mappa inneheld 86 sider.
Dokumentasjon av barnetradisjonar frå skular i Bergensområdet og Jondal (1969). I alt 47 mapper høyrer til her. 22 konvoluttar inneheld transkribert intervjumateriale og utskrivne kartotekkort. Kvar konvolutt er organisert etter lydband, og dekker ein eller fleire skular/skuleklasser. Dette innsamlingsarbeidet er gjort av Magne Velure, som då var magistergradstudent og hadde dette som betalt oppdrag frå Kvideland. Utanom kartotekkorta inneheld desse konvoluttane anslagsvis 176 sider med transkribert materiale (frå tre til om lag femten sider i kvar konvolutt). 24 konvoluttar er merka med namn på skulen, klassetrinn og tal på elevar, og inneheld forteljingar, vitsar og leiker barna har skrive ned sjølv. I dei 24 konvoluttane er innhaldet etter 543 barn samla. I konvoluttane er det anslagsvis 1500 sider med vitsar, gåter, songar og forteljingar.
EFA Studentinnsamling (1969-1974). Denne mappa inneheld vitsar, leiker og gåter samla inn av studentar gjennom ymse studentprosjekt, og består av 205 sider.
EFA S Halmøy 1 og 2 (1970-1975). Mappene består av vitsar samla inn frå 6. klasse ved Bergensskulen Ny-Krohnborg skole. Materialet er samla i sju “arbeidsbøker for løsblader”. Tre arbeidsbøker inneheld vitsar frå 6. trinn mellom 1970 og 1975 (ca. 180 sider). Fire arbeidsbøker inneheld vitsar frå 5. trinn samla i 1972 og 1975 (ca. 88 sider). Totalt i dei to mappene er det om lag 268 sider.
EFA Barneskremme 1 (1972). Mappa inneheld forteljingar om kva barn vart skremt av, samla inn av Kvideland ved Kleppestø handelsskole, 9. trinn. Mappa inneheld om lag 75 sider.
EFA Barneskræmme 2 (om lag 1971 og 1976). Denne mappa inneheld også forteljingar om kva barn blir skremt av, og vart samla inn av Leif Ervik på eit gymnas i Sarpsborg, og av elevar på eit gymnas i Sarpsborg. Mappa inneheld 43 sider.
EFA Barnetradisjon (1972). Desse barnetradisjonane vart samla inn frå 5. klasse ved Christi Krybbe skoler i Bergen. Mappa inneheld 57 sider.
EFA Barnetradisjon (1972 om lag). Samlaren her er Kristian Andersen, som hadde desse frå danske skulebarn, sannsynlegvis frå femte klasse. Her er det 13 sider.
EFI Barnetradisjon (1972). Den eine av dei to mappene med dette namnet inneheld forteljingar om barnetradisjon der forteljarane viser til 1915 og 1920-talet, og til 1964. I tillegg inneheld ho innsamla arbeid frå studentar. Ho inneheld 14 sider. I den andre mappa er innhaldet det innsamla arbeidet til studentar, og rapportar basert på dette frå 1970-talet. Her finst også nokre foto som illustrerer innsamlingssituasjonen. Denne mappa inneheld 126 sider.
EFA Minna Arntzen 1-3 (1973). I Arntzen si undersøking samla ho inn såkalla groteske vitsar frå 8 klasse, 9. klasse og 1-3 gym i Bergen ved hjelp av spørjelister. Dei tre mappene inneheld 366 sider i alt.
“Barnetradisjon. Samlet inn i området omkring Repslagergaten, 18-29/6-73. Svein Schrøder Amundsen.” (1973). Denne mappa inneheld i tillegg transkripsjon og feltrapport frå Magne Velure, og inneheld 37 sider.
EFA Ellinger (1973). Samling med ellingar som bladet Vårt blad fekk tilsendt etter opprop. Innsendarane var for det meste barn, men også nokre godt vaksne delte ellingar frå barndommen sin dei fyrste to tiåra av 1900-talet. Mappa inneheld 54 sider.
EFA Thor G. Norås 1 (1974). Norås har samla inn barneleik frå ulike gatemiljø i Stavanger, og mappa inneheld 13 sider.
EFA Brekke, L.O. Barnetrad. (1978). Mappa inneheld 16 sider med vitsar samla inn frå Flatbygdi barne- og ungdomsskule frå Vik i Sogn.
EFA Barneleik (1982). Kvideland samla barneleikar frå Sotra V.G. Skole. Mappa inneheld 23 sider.
Materiale utan innsamling som føremål
Vidare, inkluderer Barnekultursamlinga ein del materiale som vart skapa med andre føremål enn innsamling:
EFA Minnebok 1-19 (1898-1972). Samlinga består av 19 minnebøker. Kvar bok varierer i storleik frå 11 til 141 sider.
EFA Julenissebrev 1-106 (1972-1975). Dei 106 konvoluttane inneheld 2050 brev, som varierer frå å vere postkort med og utan julemotiv til A4-ark med og utan linjer, med tekst og teikningar på. England, Irland og Noreg dominerer blant avsendarlanda, men også barn og nokre vaksne frå andre europeiske land, frå fleire afrikanske land, Oceania, Asia og Nord- og Sør-Amerika har sendt brev. Jugoslavia og Vest-Tyskland finst ikkje lenger, men er representert blant avsendarlanda her. Breva vart gjerne adressert til Julenissen, Nordpolen, eller tilsvarande, og vart levert til Oslo. Eit utval av desse vart oversendt til EFA.
EFI Konfirmasjonskort 1 (1974). Mappa inneheld 29 konfirmasjonskort gitt til konfirmanten.
EFA Glansbilledalbum (Udatert). Dette album med glansbilde i er på 18 sider.
Innhaldet i samlingane vart gjerne systematisert på kartotekkort som dette.Denne minneboka er frå 1960-talet.
Kartotekkort – eit slags oppslagsverktøy før EDB og internett
Til sist, inneheld Barnekultursamlinga ei kartotekkortsamling der barnetradisjon og vitsar har blitt systematisert. Kartotekkorta er merka med innsamlar, namn på elev, skule og årstal. Dei er sortert etter skule/geografi og sjanger. Skulane ligg i Bergensområdet. Kartotekkorta representerer døme på arbeidsmåten ved arkivet på 1970-talet, og var ein måte å få tilgang til materialet på som gjorde det oversiktleg og handterleg.
Barnekultursamlinga inneheld altså ei rekke ulike former for materiale som saman seier noko om interessa for dokumentasjon av erfaringar knytt til visse tema for ei særleg gruppe i samfunnet. Kartotekkortsamlinga seier noko om korleis materialet vart systematisert og gjort tilgjengeleg for bearbeiding og forsking. Innhaldet røper ein nysgjerrigheit på uttrykk frå barna. Vidare, visast ein tanke om viktigheita av å dokumentere barna sine eigne kulturuttrykk som ressurs for barna sjølv, og som ressurs for å forstå barn sine vilkår for oppveksthøve.
Det finst meir!
Det er grunn til å tru at det kan finnast meir materiale som høyrer heime i Barnekultursamlinga, og dette er ikkje ei fullstendig liste. Til dømes har EFA mellom anna ei rekke lydband med opptak av samtalar og feltarbeid knytt til barneleik som ikkje er skildra her.
Lese meir?
Her er nokre bøker og artiklar basert på Barnekultursamlinga:
Oftedal, Aud (1972). Stavangerbarns muntlige tradisjoner. Magisteravhandling i folkloristikk, Universitetet i Bergen.
Reme, Eva (2013). Reimund Kvideland (1935-2006). I: Bjarne Rogan og Anne Eriksen: Etnologi og folkloristikk. En fagkritisk biografi om norsk kulturhistorie. Oslo: Novus forlag. s. 283-296.
Hannaas-samlinga er ei folkeminne- og språksamling etter filologen og folkeminnesamlaren Torleiv Hannaas (1874-1929). No har me nominert denne til Norges dokumentarv, og uansett utfall så synes me at den er så verdifull at me vil dele litt om den her.
Den eldste delen av EFA
Me har tidlegare skrive om oppstarten av Folkeminnesamlinga ved Bergens Museum. Hannaas-samlinga er grunnlaget for denne, og består av det Hannaas sjølv samla inn, eller fekk tilsendt av andre bidragsytarar, i tidsrommet 1896-1929. No utgjer Hannaas-samlinga den eldste delen av Etnofolkloristisk arkiv (EFA) ved Universitetet i Bergen.
Folkeminne, namn og dialekt
Hannaas-samlinga er kjenneteikna ved breidda i materialet. Ho inneheld segner, stev, viser, balladar, visehandskrifter, leikar, skikkar, truer og svartebøker, i tillegg til ordtak, ordsamlingar, stadnamn, folkenamn og kunamn, hovudsakleg frå Vestlandet og Agder. Samlinga inneheld også eldre brev og manuskript Hannaas har samla, samt hans egne forelesningsnotatar, både frå forelesningar han har høyrd og forelesningar han har halde sjølv, og manuskript til trykte bøker og artiklar.
Hannaas hadde ei spesielle interesse for innhaldet i, og forma på bygdemålet. Dette førte til at samlinga ved sida av folkeminne også inneheld dokumentasjon av vestlandske dialekter. I ei årsmelding frå Bergens Museum skriv Hannaas at Folkeminnesamlingi «hev ei serskild samling for spraaklege, litterære og kulturelle folkeminne». Perioden materialet stammar frå, er særskilt 1800-talet og tidleg 1900-talet, med fragment av eit 1400-tals manuskript som det eldste dokumentet.
Hannaas samla mellom anna inn namn på kyr, som det er døme på her. Foto: Silje Teigland Røstøen.Mange av dokumenta er svært vakre. Dette er frå Stakkelandsboki, ei visebok (med blanda innhald- ifylgje Gustav Indrebø også med husråd), frå mappa EFA Hannaas 69. Den er skrive i perioden 1795-1820 på Fjotland. Foto: Silje Teigland Røstøen.Balladen «Dei to systre» song Brita Haga for Hannaas. Bildet er døme på korleis innhaldet i samlingane ser ut i digital versjon.
Feltreiser og faglege nettverk
Mykje av materialet har Hannaas samla inn på feltreiser. Innsamlingsmetoden liknar den andre samtidige folkeminnesamlarar hadde; han besøkte folk, ofte eldre, i det området han reiste til, og skreiv ned det dei hadde å fortelje eller syngje. Feltnotatane vitnar om at han spurde seg rundt etter moglege informantar, og oppsøkte personar han fekk høyre om undervegs. Ikkje alt er skrive inn i notisbøker, det er og mykje folkeminnematerial notert på lause ark og baksider av diverse andre skriv, noko som vitnar om at Hannaas noterte på det han hadde tilgjengeleg (Alver 1953).
I tillegg til sjølv å samla inn folkeminne, bygde Hannaas opp eit fagleg nettverk av samlarar, særleg frå Vestlandet og Agder. Då han arbeidde ved Stord offentlege lærarskule fekk han lærarstudentane til å samle inn folkeminne for seg. Mange av desse vart faste bidragsytarar til Hannaas-samlinga. Dette nettverket kjem også tydeleg fram i Hannaas si store gåteinnsamling.
Gåtesamlingar
Gåteinnsamlinga til Hannaas hentar inspirasjon frå stortingspresident og grunnleggjar av Bergens Museum, W.F.K. Christie (1778-1849) si interesse i folkeminne og språk. Christie samla inn gåter på 1840-talet, parallelt med at P. Chr. Asbjørnsen, Jørgen Moe, Magnus Brostrup Landstads og Sophus Bugge samla inn eventyr, segner og balladar.
Inspirert av Christie, starta Hannnaas si gåteinnsamling i 1916. Han sette inn annonse i aviser og fekk slik bidrag frå heile landet. Eit år seinare sendte han ut skriv til lærarar ved ungdomsskulane rundt om i landet og ba om hjelp til innsamlinga. Hannaas samla også på eldre handskriftsamlingar. Ei av desse, ei visebok frå Nordhordland datert 1806, inneheld 40 gåter og er den eldste samlinga med gåter skrive opp her i landet. Gåtene etter Christie vart gitt i gåve til Hannaas og Folkeminnesamlinga av W.H. Christie i 1924, grandnevøen til Christie. Til saman utgjer desse gåtesamlingane den største og rikaste samlinga av tradisjonelle gåter i Noreg.
Nokre av dei eldre boksane nytta til å oppbevare samlingane i. Foto: Silje Teigland Røstøen.Kartotekkort som viser til segnene og anna materiale er sortert etter relevante nøkkelord. Foto: Silje Teigland Røstøen.Kartotekkort vart nytta til å organisere materialet i samlingane. Foto: Silje Teigland Røstøen.
Om samlinga etter Hannaas si tid
Hannaas-samlinga starta opp som Folkeminnesamlinga ved Bergens Museum i 1921.
Gustav Indrebø (1889-1942) tok over styringa av Folkeminnesamlinga i 1930. Han gjorde eit stort arbeid ved å organisere og katalogisere materialet etter Hannaas. Samlinga har sidan hatt ulike institusjonstilknytingar, og har difor vore flytta fysisk fleire gonger.
Etter at Universitetet i Bergen vart oppretta i 1946, vart samlinga knytt til universitetet. Professoratet i vestnorsk målføregransking, samt folkeminne- og målføresamlingane som fylgde med, vart vidareført i Institutt for nordisk filologi. Instituttet vart oppretta i 1953, og i høve denne omorganiseringa ordna folkloristen Brynjulf Alver (1924-2009) samlinga på nytt. Heile samlinga fekk nye arkivnummer, men rekkefylgja Indrebø hadde organisert materialet etter, vart behalde. Alver laga eit nytt register, der folkediktinga vart ordna etter typenummer og kategoriar som fylgde den folkloristiske forskinga på 1950-talet.
Ved opprettinga av Etnofolkloristisk institutt (EFI) i 1972 vart hovuddelen av samlinga innlemma i det tilhøyrande og nyoppretta forskingsarkivet Etnofolkloristisk arkiv (EFA), medan språkmaterialet vart att ved Nordisk Institutt, seinare LLE. Oppdelinga av materialet fylgde innhaldet; det som handla mest om språk og målføre vart verande, mens det materialet som høyrde til dei meir klassiske folkeminnesjangrane vart lagt til det nye instituttet.
I perioden har tilgangen til arkivet variert, og over fleire år har mangelen på arkivar gjort at historikken til samlinga, samt arkivordenen i det fysiske arkivet sakte har gått i oppløysing. I samband med å klargjere materialet til digitalisering, vart det oppdaga fleire lakuner. Dei største lakunene vart retta opp i ved at materialet i samlinga frå LLE og EFA vart førd saman att. Dette førde til at ein igjen kunne sjå heilskapen i samlinga. Det er likevel framleis lakuner i samlinga, og oppsporing av dette er eit pågåande arbeid.
Oversikt over samlinga
Då Indrebø katalogiserte samlinga på 30-talet, sette han det meste andre samlarar hadde sendt inn til museet under Hannaas sitt namn. Dette inkluderer rundt 200 ulike bidragsytarar. 12 samlarar har Indrebø likevel katalogisert under deira eigne namn. Materialet etter W.F.K Christie har seinare også fått egen arkivsignatur. I tillegg til 542 mapper med signaturen EFA Hannaas, består Hannaas-samlinga difor av fylgjande arkivsignaturar:
EFA Bjelland 1: Otto Bjelland (1886-1982), sjå Otto Bjelland – lokalhistoriewiki.no, segner frå Hafslo, skrive av elevar ved barneskulen. 1924. 1 mappe.
EFA Bjørgaas 1: Knut Bjørgaas (1883-1946), sjå Knut Bjørgaas – lokalhistoriewiki.no, eventyr frå Vossestrand 1916. Bjørgaas sendte også inn gåter til Hannaas si store samling. Desse er registrert under Hannaas. 1 mappe.
EFA Christie 1-24: W.F.K. Christie (1778-1849), sjå Wilhelm Frimann Koren Christie – lokalhistoriewiki.no «Christies gaator». Inneheld også brev frå Ivar Aasen datert 30. mars 1860. Gåve til samlinga frå W.H. Christie 21. mai 1924. 24 mapper.
EFA Delgobe 1-7: Henri Delgobe (1874-1950), sjå Henri Delgobe – lokalhistoriewiki.no Norske ord fraa Ryfylke, 1917-22, og viser og anna frå Røldal 1919-1922. 7 mapper.
EFA Espeland 1: Arne Espeland (1885-1972), sjå Arne Espeland – lokalhistoriewiki.no, Eventyr frå Tingvatne, Hægebostad. 1904. 1 mappe. Det er også material etter Espeland i notatane til Hannaas etter ei innsamlingsferd i 1921 (EFA Hannaas 432).
EFA Mjaatveit 1-5: Elias Mjaatveit (1874-1957), sjå Elias Mjåtveit – lokalhistoriewiki.no Diverse folkeminne og ordlister sendt inn mellom 1916 og 1927. 5 mapper.
EFA Moltu 1: Paul Moltu (1858-1933) Om båtbygging i Volda. 1924. 1 mappe.
EFA Skolmen 1-3: Thora Skolmen (1868-1933), sjå Thora Skolmen – lokalhistoriewiki.no Folkeminne frå Land. 1917. 3 mapper. Skolmen sendte også inn gåter til Hannaas si store innsamling. Desse er registrert under Hannaas.
EFA Sørestrand 1-5: Martinius Sørestrand (1892-1977), sjå Martinus Sørestrand -lokalhistoriewiki.no Folkeminne frå Årdal i Sogn, 1921. 5 mapper. Sørestrand sendte også inn gåter til Hannaas si store innsamling. Desse er registrert under Hannaas.
Hannaas, Torleiv (1925) Folkeminnesamlingi. I Bergens Museum 1925: En historisk fremstilling redigert av professorkollegiet. A/S John Griegs boktrykkeri, Bergen, s. 389-403.
Hannaas, Torleiv (1927). Sogur frå Sætesdal. Sagde av Olav Eivindsson Austad. Steenske Forlag
Indrebø, Gustav (1937) W. F. K. Christie: Norsk Dialect-Lexicon og nokre folkeminne og brev. Bergens Museums Årbok, Historisk-antikvarisk rekke, Nr. 1. A/S John Griegs boktrykkeri, Bergen.
Kjus, Audun (2020). Jakten på gulatingstedet: En sagnhistorie. Tidsskrift for kulturforskning 2/2020, s. 87 – 110.
Sehmsdorf, Henning K., Reimund Kvideland (1999). All the World’s Reward: Folktales Told by Five Scandinavian Storytellers. University of Washington Press.
Ågotnes, Hans-Jakob (2013). Etno-folkloristisk institutt. I Bjarne Rogan og Anne Eriksen (red.). Etnologi og folkloristikk: En fagkritisk biografi om norsk kulturhistorie. Novus forlag, s. 623–643.
Ved Norsk Folkeminnesamling i Oslo er vi godt i gang med å skanne det arkivmaterialet som finnes etter Peter Christen Asbjørnsen.
Asbjørnsens materiale danner en av grunnpilarene i Norsk Folkeminnesamlings opprinnelige samling som ble opprettet i 1914, og som var en arvegave etter Moltke Moe. I tillegg til materialet etter Asbjørnsen, inneholder den eldste delen av arkivet materiale etter blant annet Sophus Bugge, Jørgen Moe og Magnus Landstad.
I 2012 ble den skriftlige arven etter disse fire registrert som en del av Norges dokumentarv: den norske delen av UNESCOs Memory of the World-register.
Asbjørnsens skrivebok skannes. Foto: Therese FoldvikNår sidene og dokumentene er skannet kan vi sjekke at bildene ser bra ut før vi legger på metadata og sender til langtidslagring. Foto: Therese Foldvik
Materialet etter Asbjørnsen er omfattende og strekker seg over mange hyllemeter og arkivskap. Her finner vi alt fra Asbjørnsens notatbøker fra innsamlingsreisene, til almanakker, brev, notater og manuskripter. I tillegg har vi også noen gjenstander, slik som Asbjørnsens lesebriller og reiseskriveskrin.
Underveis i skanningen sørger vi for å pakke og ordne materialet ordentlig, slik at det får de beste forutsetninger for videre oppbevaring. Mye av materialet er skjørt, som tyder på at det har vært opp og ned av arkivskuffene mange ganger. Det materialet som viser tegn på slitasje og mye håndtering legges i nye, syrefrie konvolutter, slik at de ligger mer stabilt i arkivskuffene.
Vi er glade for å være i gang med å digitalisere arven etter Asbjørnsen, slik at flere får glede av det i framtida!
Asbjørnsensamlingen består av skjørt materiale. Foto: Therese Foldvik
16. mars er Kvenfolkets dag. I SAMLA finnes folkeminner samlet inn også fra og om personar av kvensk opphav.
Kvener i Norge
Kvener er folk av kvensk/finsk ætt i Norge, også kalt norskfinner. Det finnes skattemanntall som dokumenterer at kvener var bosatt i Nord-Norge allerede på 1500-tallet. Den store innvandringen av kvener til Finnmark startet imidlertid i første halvdel av 1700-tallet. Rektor, folkeminnesamler og forfatter Richard Bergh (1930-2016) samlet folkeminner i Finnmark på 1960-tallet, særlig knyttet til kvensk og samisk kultur:
«For noen mannsaldre siden var dårlige tider i Finland, så dårlige at mange der måtte spise barkebrød. Mange utvandret da til Norge. De kunne komme i flokker på tre eller tre, dro over fjellet med de få eiendelene sine på ryggen, og bosatte seg ved fjorden. Slik vokste etter hvert frem en finsk befolkning i Lakselvdistriktet. (NFS Bergh 1, s. 25-26)
Kvenene bosatte seg i de indre delene av Finnmark og langs fjordene i Nord-Troms og Finnmark, hvor de kombinerte landbruk med fjordfiske og laksefiske i elvene. Fra rundt 1830 og utover økte den finske innvandringen til Nord-Norge, nå i form av arbeidsinnvandring. Kopperverket i Kåfjord og voksende byer og fiskevær krevde arbeidskraft. Her arbeidet kvener både som ishavsskippere, håndverkere og tjenestefolk.
Sammen med samene ble kvenene utsatt for fornorskingspolitikken fra andre halvdel av 1800-tallet av, som forbød kvensk/finsk språk på skolen og i kirka, og hindret alle andre enn norsktalende i å kjøpe jord.
Fotografiet er fra Kiruna, og viser en gruppe med kvener. Det ble tatt rundt 1900. Ukjent fotograf/Svenska Turistforeningen.
Johan Kaaven
Flere fortellinger Bergh samlet handler om «Kåven», bedre kjent som Johan Kaaven (1835-1918) eller «Trollkaaven». Johan Kaaven holdt til i Indre Billefjord og var av kvensk-norsk og samisk slekt. Han var en av de siste og mest kjente noaidene i Norge, berømt for sine kunnskaper om åndemaning, ganning og svartekunster. Han skal ha vært en dyktig folkelig helbreder. Richard Bergh har skrevet boka Mannen som stoppet hurtigruta som omhandler Johan Kaaven. I Berghs nedtegnelser i Norsk Folkeminnesamling finner vi flere historier om hvordan Kaaven helbredet:
Kåven ble ofte oppsøkt av folk som var syke. En gang kom en mann som ikke var bra. Kåven tok ham med seg ned på øra nedenfor huset. Og den øra er slik at når det er fjære, er den på fastlandet, men når det er flo, er den en øy. Så sa han til mannen at han skulle være der på øra til Kåven sa han skulle komme opp i huset. Og mannen ble der, og det begynte å flø. Da floen var på det største, ropte Kåven at han skulle komme, og mannen måtte bakste seg i land. Men da han kom opp til huset, var han også blitt frisk. (NFS Bergh 1, s. 93)
En kjerring kom en gang til Kåven og bar seg ille over ondt i ryggen. Han stilte seg bak henne, stakk tommelen i ryggen på kjerringa og løftet henne slik. Kjerringa skreik, men det nyttet ikke, Kåven ga seg ikke, og etter dette hadde ikke kjerringa ondt i ryggen mer. (NFS Bergh 1, s. 94)
Etter hvert som mer og mer materiale i SAMLA blir digitalisert og gjort tilgjengelig, blir også flere kvenske (og samiske, og romske og romani) fortellingstradisjoner, forestillinger og folkeminner mulige å finne. Det blir også enklere å få overblikk over områder der det er mangler i tradisjonsarkivene, ikke minst med tanke på fornorskingsprosessene ulike grupper i samfunnet har blitt utsatt for.
Onnee päiväle!
Kilder:
NFS Bergh 1. Norsk Folkeminnesamling, Universitetet i Oslo. “kvener”, Store Norske Leksikon 15.03.2022. “Johan Kaaven”, Wikipedia 15.03.2022.
