Blant Moltke Moes etterlatte arkivmateriale i Norsk Folkeminnesamling finner vi flere visebøker fra 1700-tallet. Nøyaktig hvordan disse havnet hos Moe kjenner vi lite til, men trolig har han vært den siste i rekken av bøkenes flere eiere. Én av bøkene i samlingen er kilde både til betydningsfull norsk lyrikk og til en familiehistorie fra Trøndelag.
Boka er påbegynt i begge ender og har derfor også to tittelblad. Den ene halvparten av boka er viet en tekst med følgende innledende tittel:
«Poetiske Samlinger udgivne af Det Norske Selskab om Axel Tordsen og Skiøn Walborg af P.H. Frimann. København 1775».
«Poetiske Samlinger udgivne af Det Norske Seskab om Axel Tordsen og Skiön Walborg af P. H. Frimann» står det med sirlig håndskrift fra 1775 i viseboka.
Det tittelen viser til er dikteren og diplomaten Peter Harboe Frimanns (1752-1839) romanse bygget på den kjente folkevisa «Aksel Tordsøn og skjønn Valborg». Frimanns tekst var en av flere som ble utgitt i Poetiske samlinger av Norske Selskab i 1775. Privateide visebøker som denne er gjerne skrevet av eieren selv og gikk ofte i arv. De kunne inneholde blant annet skillingsviser, ballader og salmer. Viseboksjangeren er i stor grad fundert på avskrifter av allerede nedtegnede viser. Folkevisene er tradisjonelt overført muntlig og de få trykte utgavene var en sjeldenhet hos folk flest. Det samme gjelder da også for denne boka, hvor eieren har skrevet av Frimanns bidrag til Poetiske samlinger.
Aksel og Valborg
Folkevisa «Aksel Tordsøn og skjønn Valborg» handler om det unge kjæresteparet Aksel og Valborg som ikke får hverandre, og er uvanlig lang med sine 200 strofer. Visa går også under navnet «Aksel og Valborg». Typekatalogen for nordiske middelalderballader plasserer folkevisene i seks kategorier etter form, innhold og stil. Aksel og Valborg klassifiseres her som en riddervise med TSB-nummer D 87. Et fellestrekk ved riddervisene er skildringen av menneskelige konflikter, ofte kjærlighetsforhold, hvor mange får en tragisk utgang. Det finnes omkring 300 av disse i Norden.
Muntlig overføring av folkevisene har gitt oss mange ulike varianter av de samme visene. Det samme gjelder også for «Aksel og Valborg». Bare i Norsk Folkeminnesamling er det registrert 13 ulike varianter med stor spredning i både tid og sted for nedtegnelse.
Fra hånd til hånd
I bokas andre halvpart finner vi flere nedskrevne folkeviser og mange er forfattet av medlemmer av Norske Selskab. Her finner vi blant annet flere hyllestdikt til kongelige eller andre, for eksempel «Sang om Vagtmester Thor Hovland tilegnet Soldaterne af den i Feldten staaende Norske Armee. Christiania, 1808 av Bendix Prahl».
Denne delen av viseboken har Anna Margrethe Throne brukt til å skrive av en rekke dikt.
Førstesiden i denne enden av boka forteller oss at visene er nedtegnet av Anna Margrethe Throne. Det var ikke uvanlig at eieren av en visebok skrev sitt eget navnet i den. Da bøkene ofte gikk i arv eller ble gitt videre finner vi gjerne flere navn og kan på denne måten spore bokas reise.
Anna Margrethe har kalt samlingen viser for «Adskillige Nye og Smukke Viisser. Tiid efteranden Skrevet i denne Bog» og signert det hele den 8. mars 1787. Noen år senere skriver hun på den samme siden at hun ønsker at datteren Martha Angel Throne skal overta boka:
Denne Bog for æres min Datter;
Martha Angell Throne, til Erindring af
mig som selv haver skrevet Det meste af det som
er skrevet her i, med Eegen haand
Berg 29. August 1793 A. M. Throne
Vi finner begge disse kvinnene i digitaliserte norske kilder. Her omtales de med ulike navn i forskjellige sammenhenger, men i Bernhoft-slektens stamtavle finner vi Anna Margareta Tønder Bernhoft. Hun var født i Meldalen i Sør-Trøndelag 3. februar 1758, død 25. januar 1834. 17 år gammel blir hun gift med 53 år gamle oberst Johan Christian von Throne (1722-1810). Sammen hadde de sju barn. Deres andre barn og eldste datter var Martha Angell, født i 1777. Hun ble senere gift med danske Georg Vilhelm Willumsen (1768-1834). Han var da kapellan i Støren og ble senere sogneprest i Suldal, deretter i Bø og i Sigdal. Martha Angell og Johan Christian fikk ni barn.
Martha Angell døde i Sigdal 22. november 1844. Om hun ga viseboka etter sin mor videre til et av sine egne barn kan vi ikke vite. Det er ikke skrevet flere navn i boka før Moltke Moe har påført sitt eget i 1873. Da var han selv bare 14 år. At Moe selv var fra Sigdal (senere Krødsherad) kan være med på å forklare hvordan boka havnet hos han. Bokas vei fra Moltke Moe til Norsk Folkeminnesamling kjenner vi imidlertid godt. Takket være han er den nå trygt bevart og vi kan følge dens reise fra Trøndelag, via Ryfylke, Telemark og Buskerud, til et arkivmagasin ved Universitetet i Oslo – 235 år etter at oberstinne Anna Margrethe Throne sirlig skrev av teksten om Aksel og Valborg og flere andre folkeviser.
Kilder:
M. Moe 84, Norsk Folkeminnesamling, Universitetet i Oslo.
På 1970-talet samla studentar og tilsette etnologar og folkloristar ved Universitetet i Bergen inn store mengder barneleikar, vitsar, songar, regler og forteljingar frå barn.
«Utan dirigering frå vaksne»
Det var folkloristen Reimund Kvideland (1935-2006), som var primus motor for dette innsamlingsarbeidet. Han var universitetslektor ved UiB frå 1966, og saman med studentar og forskarar i folkloristikk og etnologi, samla han frå slutten av 1960-talet til byrjinga av 1980-talet, materiale om barns kultur.
Barnekultur vart forstått som “den delen av kulturen som barn sjølv skaper, organiserer, aktiviserer og forvaltar utan dirigering frå vaksne” (Kvideland 1983:110). Ved skildring av leikar, songar, nedteikningar av vitsar, gåter, rim og regler gjort av barna sjølve, kunne munnleg tradisjon, språk og haldningar blant barn dokumenterast. Interessa for samtidsdokumentasjon og inkludering av tidlegare mindre dokumenterte grupper i samfunnet, var hovudmotivasjon for innsamlingsarbeidet.
Innsamlingsarbeidet
Materialet består av notatar frå observasjon, intervjutranskripsjonar og opptak, og barn sine eigne oppteikningar av vitsar, gåter, forteljingar og leikar anten på munnleg oppmoding eller som del av spørjelister. Innsamlingane gjekk føre seg i klasserommet med og utan lærar, og i miljøet der ungane leika på fritida.
Arbeidsmåten var gjerne å ta kontakt med skular, og få tid i klasserommet utan lærar. Her fortalde studenten eller forskaren kva dei var på jakt etter, og kom med døme på leikar, vitsar, songar og tilsvarande. Elevane skreiv så ned sine favorittar og utval av eige repertoar. Desse handskriftene er ein del av materialet. Basert på desse vart 4-5 barn spurt om å delta i intervju der det vart gjort lydopptak medan dei fortalde om leiken og fortalde vitsar.
Andre gonger møtte studentane og tilsette ved EFA barna ute på leikeplassane og spurte om leikane dei leika der, kven dei lærte leikane av, og om vitsar og songar fortalt i miljø utan vaksne autoritetspersonar til stades. Vidare, vart det gjennomført innsamlingar der særleg skular og klasser vart oppmoda om å sende inn sine leikar og vitsar.
Barnekultursamlinga inneheld også uttrykk for barnekultur som vart produsert med andre føremål enn som dokumentasjon. Dette gjeld til dømes minnebøker, brev til julenissen og ei samling med konfirmasjonskort. Som med leikane og vitsane og songane, er noko av dette materialet spesifikt barnetradisjon, medan noko deler dei med vaksentradisjonen.
Hugsar du gåtene som forteljaren teikna? Ei rekke slike droodles finst i samlingane til EFA.
Kven samla inn, og kor samla dei frå?
Innsamlingane vart gjennomført av studentar og tilsette ved Nordisk institutt, og så ved Etno-folkloristisk institutt (EFI) då det vart skipa i 1972. Innsamlingane høyrde til ulike forskings- og dokumentasjonsprosjekt. I tillegg til Kvideland var særleg etnologen Åse Enerstvedt sentral. Vidare vart det gjennomført fleire innsamlingsaksjonar, der ulike sparebankar var involvert, som den nasjonale Bli med på leken-aksjonen til Sparebankene i 1979. I 1981 samarbeidde EFI med lokale sparebankar i prosjektet Bli med på spøken der vitsar og gåter blei samla inn frå Bergensområdet og Ørsta og Volda på Sunnmøre.
Innsamlingane er i stor grad gjennomført i Bergensområdet, med eit visst tilfang frå Stavanger, Sogn, Hardanger og Sunnmøre. Det finst også materiale som dekkjer heile landet, ikkje minst gjennom Bli med på leken, og frå store delar av verda i ei samling med julenissebrev. Det meste av materialet i Barnekultursamlinga er frå perioden innsamlinga vart gjort, men også eldre dokument vart samla inn, som til dømes minnebøker, der den eldste er frå 1847.
Glansbilder som dette kjenner nok mange til!Her er fleire døme på droodles, fargelagt med tusj.Brev til julenissen
Barnekultur som folkekultur
Barns kultur kan sjåast som ein viktig del av folkekulturen. Det munnlege og den immaterielle kulturen mellom barn er viktig for å forstå leikens betydning for sosialisering og korleis barn taklar vanskelege tema. I samlingane ved EFA har det blitt lagt vekt på traderingsprosessar, nemleg korleis barns kulturelle repertoar og tilknytte førestillingar blir kommunisert.
På 1970-talet var barnekulturen ein sentral del av samtidsdokumentasjonen. Femti år seinare har samlingane fått ein stor kulturhistorisk verdi ved at dei dokumenterer barns praksisar i ein avgrensa periode før datateknologien endra barns måtar å leika på.
Innhaldet i Barnekultursamlinga – «Bli med på …»
Barnekultursamlinga inneheld mange tusen forteljingar og vitsar og eit mangfald av leikar som dokumenterer barns leikande praksisar, forteljesjangrar og førestillingsverder. Ho er på om lag 33 000 sider, i tillegg til ei mengd med lydband, nokre foto og noko videoopptak.
Den største samlinga, med nesten halvparten av det fysiske materialet, er EFA Barnevitser (Bli med på spøken) (1981). Dei 582 mappene/konvoluttar inneheld 14391 sider. Kvar mappe/konvolutt kjem frå ein skule, og inneheld svar frå eitt eller fleire klassetrinn. Hovudvekta ligg på 4-6 klasse (altså storskulen), men ein god del kjem frå ungdomskulen, og nokre få kjem frå tredjeklasser. Skulane ligg i Bergensområdet og Sunnmøre, og innsamlinga vart gjort i samarbeid med lokale sparebankar.
Svært stor, med nesten ein tredjedel av den totale mengda, er EFA Bli med på leken (1979). Ho er resultat av innsamlingsaksjonen Bli med på leken gjennomført i samarbeid med Sparebankforeningen i Norge. Innsamlinga var retta mot barneskuleborn til og med 6. klasse, og dekte dermed heile barneskulen. Dei om lag 10 500 svara frå heile landet er organisert etter type leik: Blindebukk, spill, leikar med leiketøy, ballspel og balleikar, hyssingleik, gruppeleik, fangeleikselskapsleik, sangleik, paradis, hoppe tau, og hoppe strikk. Eit utval av desse er publisert i Barnas eget lekehefte (Enerstvedt & Kvideland 1980). Publisitet rundt innsamlinga finst i ei mappe kalla EFA Barnetradisjon med 10 avisutklipp samla gjennom Norske Argus.
Sparebankenes lekeaksjon i 1979. Slike hefter vart delt ut på skular over heile landet, og over 10 000 barn delte sine favorittleikar i ord og teikningar med etnologane og folkloristane i Bergen.
Innsamlingar gjort av studentar og forskarar
Ulike innsamlingar av barnetradisjonar gjennomført av studentar og andre, kan sjåast som ein tredje, viktig del av materialet:
EFA Barnetradisjon (1964). Barnetradisjonar samla inn av Borghild Foldøy på Bø skule, Raudaker på Jæren. Mappa inneheld 86 sider.
Dokumentasjon av barnetradisjonar frå skular i Bergensområdet og Jondal (1969). I alt 47 mapper høyrer til her. 22 konvoluttar inneheld transkribert intervjumateriale og utskrivne kartotekkort. Kvar konvolutt er organisert etter lydband, og dekker ein eller fleire skular/skuleklasser. Dette innsamlingsarbeidet er gjort av Magne Velure, som då var magistergradstudent og hadde dette som betalt oppdrag frå Kvideland. Utanom kartotekkorta inneheld desse konvoluttane anslagsvis 176 sider med transkribert materiale (frå tre til om lag femten sider i kvar konvolutt). 24 konvoluttar er merka med namn på skulen, klassetrinn og tal på elevar, og inneheld forteljingar, vitsar og leiker barna har skrive ned sjølv. I dei 24 konvoluttane er innhaldet etter 543 barn samla. I konvoluttane er det anslagsvis 1500 sider med vitsar, gåter, songar og forteljingar.
EFA Studentinnsamling (1969-1974). Denne mappa inneheld vitsar, leiker og gåter samla inn av studentar gjennom ymse studentprosjekt, og består av 205 sider.
EFA S Halmøy 1 og 2 (1970-1975). Mappene består av vitsar samla inn frå 6. klasse ved Bergensskulen Ny-Krohnborg skole. Materialet er samla i sju “arbeidsbøker for løsblader”. Tre arbeidsbøker inneheld vitsar frå 6. trinn mellom 1970 og 1975 (ca. 180 sider). Fire arbeidsbøker inneheld vitsar frå 5. trinn samla i 1972 og 1975 (ca. 88 sider). Totalt i dei to mappene er det om lag 268 sider.
EFA Barneskremme 1 (1972). Mappa inneheld forteljingar om kva barn vart skremt av, samla inn av Kvideland ved Kleppestø handelsskole, 9. trinn. Mappa inneheld om lag 75 sider.
EFA Barneskræmme 2 (om lag 1971 og 1976). Denne mappa inneheld også forteljingar om kva barn blir skremt av, og vart samla inn av Leif Ervik på eit gymnas i Sarpsborg, og av elevar på eit gymnas i Sarpsborg. Mappa inneheld 43 sider.
EFA Barnetradisjon (1972). Desse barnetradisjonane vart samla inn frå 5. klasse ved Christi Krybbe skoler i Bergen. Mappa inneheld 57 sider.
EFA Barnetradisjon (1972 om lag). Samlaren her er Kristian Andersen, som hadde desse frå danske skulebarn, sannsynlegvis frå femte klasse. Her er det 13 sider.
EFI Barnetradisjon (1972). Den eine av dei to mappene med dette namnet inneheld forteljingar om barnetradisjon der forteljarane viser til 1915 og 1920-talet, og til 1964. I tillegg inneheld ho innsamla arbeid frå studentar. Ho inneheld 14 sider. I den andre mappa er innhaldet det innsamla arbeidet til studentar, og rapportar basert på dette frå 1970-talet. Her finst også nokre foto som illustrerer innsamlingssituasjonen. Denne mappa inneheld 126 sider.
EFA Minna Arntzen 1-3 (1973). I Arntzen si undersøking samla ho inn såkalla groteske vitsar frå 8 klasse, 9. klasse og 1-3 gym i Bergen ved hjelp av spørjelister. Dei tre mappene inneheld 366 sider i alt.
“Barnetradisjon. Samlet inn i området omkring Repslagergaten, 18-29/6-73. Svein Schrøder Amundsen.” (1973). Denne mappa inneheld i tillegg transkripsjon og feltrapport frå Magne Velure, og inneheld 37 sider.
EFA Ellinger (1973). Samling med ellingar som bladet Vårt blad fekk tilsendt etter opprop. Innsendarane var for det meste barn, men også nokre godt vaksne delte ellingar frå barndommen sin dei fyrste to tiåra av 1900-talet. Mappa inneheld 54 sider.
EFA Thor G. Norås 1 (1974). Norås har samla inn barneleik frå ulike gatemiljø i Stavanger, og mappa inneheld 13 sider.
EFA Brekke, L.O. Barnetrad. (1978). Mappa inneheld 16 sider med vitsar samla inn frå Flatbygdi barne- og ungdomsskule frå Vik i Sogn.
EFA Barneleik (1982). Kvideland samla barneleikar frå Sotra V.G. Skole. Mappa inneheld 23 sider.
Materiale utan innsamling som føremål
Vidare, inkluderer Barnekultursamlinga ein del materiale som vart skapa med andre føremål enn innsamling:
EFA Minnebok 1-19 (1898-1972). Samlinga består av 19 minnebøker. Kvar bok varierer i storleik frå 11 til 141 sider.
EFA Julenissebrev 1-106 (1972-1975). Dei 106 konvoluttane inneheld 2050 brev, som varierer frå å vere postkort med og utan julemotiv til A4-ark med og utan linjer, med tekst og teikningar på. England, Irland og Noreg dominerer blant avsendarlanda, men også barn og nokre vaksne frå andre europeiske land, frå fleire afrikanske land, Oceania, Asia og Nord- og Sør-Amerika har sendt brev. Jugoslavia og Vest-Tyskland finst ikkje lenger, men er representert blant avsendarlanda her. Breva vart gjerne adressert til Julenissen, Nordpolen, eller tilsvarande, og vart levert til Oslo. Eit utval av desse vart oversendt til EFA.
EFI Konfirmasjonskort 1 (1974). Mappa inneheld 29 konfirmasjonskort gitt til konfirmanten.
EFA Glansbilledalbum (Udatert). Dette album med glansbilde i er på 18 sider.
Innhaldet i samlingane vart gjerne systematisert på kartotekkort som dette.Denne minneboka er frå 1960-talet.
Kartotekkort – eit slags oppslagsverktøy før EDB og internett
Til sist, inneheld Barnekultursamlinga ei kartotekkortsamling der barnetradisjon og vitsar har blitt systematisert. Kartotekkorta er merka med innsamlar, namn på elev, skule og årstal. Dei er sortert etter skule/geografi og sjanger. Skulane ligg i Bergensområdet. Kartotekkorta representerer døme på arbeidsmåten ved arkivet på 1970-talet, og var ein måte å få tilgang til materialet på som gjorde det oversiktleg og handterleg.
Barnekultursamlinga inneheld altså ei rekke ulike former for materiale som saman seier noko om interessa for dokumentasjon av erfaringar knytt til visse tema for ei særleg gruppe i samfunnet. Kartotekkortsamlinga seier noko om korleis materialet vart systematisert og gjort tilgjengeleg for bearbeiding og forsking. Innhaldet røper ein nysgjerrigheit på uttrykk frå barna. Vidare, visast ein tanke om viktigheita av å dokumentere barna sine eigne kulturuttrykk som ressurs for barna sjølv, og som ressurs for å forstå barn sine vilkår for oppveksthøve.
Det finst meir!
Det er grunn til å tru at det kan finnast meir materiale som høyrer heime i Barnekultursamlinga, og dette er ikkje ei fullstendig liste. Til dømes har EFA mellom anna ei rekke lydband med opptak av samtalar og feltarbeid knytt til barneleik som ikkje er skildra her.
Lese meir?
Her er nokre bøker og artiklar basert på Barnekultursamlinga:
Oftedal, Aud (1972). Stavangerbarns muntlige tradisjoner. Magisteravhandling i folkloristikk, Universitetet i Bergen.
Reme, Eva (2013). Reimund Kvideland (1935-2006). I: Bjarne Rogan og Anne Eriksen: Etnologi og folkloristikk. En fagkritisk biografi om norsk kulturhistorie. Oslo: Novus forlag. s. 283-296.
Hannaas-samlinga er ei folkeminne- og språksamling etter filologen og folkeminnesamlaren Torleiv Hannaas (1874-1929). No har me nominert denne til Norges dokumentarv, og uansett utfall så synes me at den er så verdifull at me vil dele litt om den her.
Den eldste delen av EFA
Me har tidlegare skrive om oppstarten av Folkeminnesamlinga ved Bergens Museum. Hannaas-samlinga er grunnlaget for denne, og består av det Hannaas sjølv samla inn, eller fekk tilsendt av andre bidragsytarar, i tidsrommet 1896-1929. No utgjer Hannaas-samlinga den eldste delen av Etnofolkloristisk arkiv (EFA) ved Universitetet i Bergen.
Folkeminne, namn og dialekt
Hannaas-samlinga er kjenneteikna ved breidda i materialet. Ho inneheld segner, stev, viser, balladar, visehandskrifter, leikar, skikkar, truer og svartebøker, i tillegg til ordtak, ordsamlingar, stadnamn, folkenamn og kunamn, hovudsakleg frå Vestlandet og Agder. Samlinga inneheld også eldre brev og manuskript Hannaas har samla, samt hans egne forelesningsnotatar, både frå forelesningar han har høyrd og forelesningar han har halde sjølv, og manuskript til trykte bøker og artiklar.
Hannaas hadde ei spesielle interesse for innhaldet i, og forma på bygdemålet. Dette førte til at samlinga ved sida av folkeminne også inneheld dokumentasjon av vestlandske dialekter. I ei årsmelding frå Bergens Museum skriv Hannaas at Folkeminnesamlingi «hev ei serskild samling for spraaklege, litterære og kulturelle folkeminne». Perioden materialet stammar frå, er særskilt 1800-talet og tidleg 1900-talet, med fragment av eit 1400-tals manuskript som det eldste dokumentet.
Hannaas samla mellom anna inn namn på kyr, som det er døme på her. Foto: Silje Teigland Røstøen.Mange av dokumenta er svært vakre. Dette er frå Stakkelandsboki, ei visebok (med blanda innhald- ifylgje Gustav Indrebø også med husråd), frå mappa EFA Hannaas 69. Den er skrive i perioden 1795-1820 på Fjotland. Foto: Silje Teigland Røstøen.Balladen «Dei to systre» song Brita Haga for Hannaas. Bildet er døme på korleis innhaldet i samlingane ser ut i digital versjon.
Feltreiser og faglege nettverk
Mykje av materialet har Hannaas samla inn på feltreiser. Innsamlingsmetoden liknar den andre samtidige folkeminnesamlarar hadde; han besøkte folk, ofte eldre, i det området han reiste til, og skreiv ned det dei hadde å fortelje eller syngje. Feltnotatane vitnar om at han spurde seg rundt etter moglege informantar, og oppsøkte personar han fekk høyre om undervegs. Ikkje alt er skrive inn i notisbøker, det er og mykje folkeminnematerial notert på lause ark og baksider av diverse andre skriv, noko som vitnar om at Hannaas noterte på det han hadde tilgjengeleg (Alver 1953).
I tillegg til sjølv å samla inn folkeminne, bygde Hannaas opp eit fagleg nettverk av samlarar, særleg frå Vestlandet og Agder. Då han arbeidde ved Stord offentlege lærarskule fekk han lærarstudentane til å samle inn folkeminne for seg. Mange av desse vart faste bidragsytarar til Hannaas-samlinga. Dette nettverket kjem også tydeleg fram i Hannaas si store gåteinnsamling.
Gåtesamlingar
Gåteinnsamlinga til Hannaas hentar inspirasjon frå stortingspresident og grunnleggjar av Bergens Museum, W.F.K. Christie (1778-1849) si interesse i folkeminne og språk. Christie samla inn gåter på 1840-talet, parallelt med at P. Chr. Asbjørnsen, Jørgen Moe, Magnus Brostrup Landstads og Sophus Bugge samla inn eventyr, segner og balladar.
Inspirert av Christie, starta Hannnaas si gåteinnsamling i 1916. Han sette inn annonse i aviser og fekk slik bidrag frå heile landet. Eit år seinare sendte han ut skriv til lærarar ved ungdomsskulane rundt om i landet og ba om hjelp til innsamlinga. Hannaas samla også på eldre handskriftsamlingar. Ei av desse, ei visebok frå Nordhordland datert 1806, inneheld 40 gåter og er den eldste samlinga med gåter skrive opp her i landet. Gåtene etter Christie vart gitt i gåve til Hannaas og Folkeminnesamlinga av W.H. Christie i 1924, grandnevøen til Christie. Til saman utgjer desse gåtesamlingane den største og rikaste samlinga av tradisjonelle gåter i Noreg.
Nokre av dei eldre boksane nytta til å oppbevare samlingane i. Foto: Silje Teigland Røstøen.Kartotekkort som viser til segnene og anna materiale er sortert etter relevante nøkkelord. Foto: Silje Teigland Røstøen.Kartotekkort vart nytta til å organisere materialet i samlingane. Foto: Silje Teigland Røstøen.
Om samlinga etter Hannaas si tid
Hannaas-samlinga starta opp som Folkeminnesamlinga ved Bergens Museum i 1921.
Gustav Indrebø (1889-1942) tok over styringa av Folkeminnesamlinga i 1930. Han gjorde eit stort arbeid ved å organisere og katalogisere materialet etter Hannaas. Samlinga har sidan hatt ulike institusjonstilknytingar, og har difor vore flytta fysisk fleire gonger.
Etter at Universitetet i Bergen vart oppretta i 1946, vart samlinga knytt til universitetet. Professoratet i vestnorsk målføregransking, samt folkeminne- og målføresamlingane som fylgde med, vart vidareført i Institutt for nordisk filologi. Instituttet vart oppretta i 1953, og i høve denne omorganiseringa ordna folkloristen Brynjulf Alver (1924-2009) samlinga på nytt. Heile samlinga fekk nye arkivnummer, men rekkefylgja Indrebø hadde organisert materialet etter, vart behalde. Alver laga eit nytt register, der folkediktinga vart ordna etter typenummer og kategoriar som fylgde den folkloristiske forskinga på 1950-talet.
Ved opprettinga av Etnofolkloristisk institutt (EFI) i 1972 vart hovuddelen av samlinga innlemma i det tilhøyrande og nyoppretta forskingsarkivet Etnofolkloristisk arkiv (EFA), medan språkmaterialet vart att ved Nordisk Institutt, seinare LLE. Oppdelinga av materialet fylgde innhaldet; det som handla mest om språk og målføre vart verande, mens det materialet som høyrde til dei meir klassiske folkeminnesjangrane vart lagt til det nye instituttet.
I perioden har tilgangen til arkivet variert, og over fleire år har mangelen på arkivar gjort at historikken til samlinga, samt arkivordenen i det fysiske arkivet sakte har gått i oppløysing. I samband med å klargjere materialet til digitalisering, vart det oppdaga fleire lakuner. Dei største lakunene vart retta opp i ved at materialet i samlinga frå LLE og EFA vart førd saman att. Dette førde til at ein igjen kunne sjå heilskapen i samlinga. Det er likevel framleis lakuner i samlinga, og oppsporing av dette er eit pågåande arbeid.
Oversikt over samlinga
Då Indrebø katalogiserte samlinga på 30-talet, sette han det meste andre samlarar hadde sendt inn til museet under Hannaas sitt namn. Dette inkluderer rundt 200 ulike bidragsytarar. 12 samlarar har Indrebø likevel katalogisert under deira eigne namn. Materialet etter W.F.K Christie har seinare også fått egen arkivsignatur. I tillegg til 542 mapper med signaturen EFA Hannaas, består Hannaas-samlinga difor av fylgjande arkivsignaturar:
EFA Bjelland 1: Otto Bjelland (1886-1982), sjå Otto Bjelland – lokalhistoriewiki.no, segner frå Hafslo, skrive av elevar ved barneskulen. 1924. 1 mappe.
EFA Bjørgaas 1: Knut Bjørgaas (1883-1946), sjå Knut Bjørgaas – lokalhistoriewiki.no, eventyr frå Vossestrand 1916. Bjørgaas sendte også inn gåter til Hannaas si store samling. Desse er registrert under Hannaas. 1 mappe.
EFA Christie 1-24: W.F.K. Christie (1778-1849), sjå Wilhelm Frimann Koren Christie – lokalhistoriewiki.no «Christies gaator». Inneheld også brev frå Ivar Aasen datert 30. mars 1860. Gåve til samlinga frå W.H. Christie 21. mai 1924. 24 mapper.
EFA Delgobe 1-7: Henri Delgobe (1874-1950), sjå Henri Delgobe – lokalhistoriewiki.no Norske ord fraa Ryfylke, 1917-22, og viser og anna frå Røldal 1919-1922. 7 mapper.
EFA Espeland 1: Arne Espeland (1885-1972), sjå Arne Espeland – lokalhistoriewiki.no, Eventyr frå Tingvatne, Hægebostad. 1904. 1 mappe. Det er også material etter Espeland i notatane til Hannaas etter ei innsamlingsferd i 1921 (EFA Hannaas 432).
EFA Mjaatveit 1-5: Elias Mjaatveit (1874-1957), sjå Elias Mjåtveit – lokalhistoriewiki.no Diverse folkeminne og ordlister sendt inn mellom 1916 og 1927. 5 mapper.
EFA Moltu 1: Paul Moltu (1858-1933) Om båtbygging i Volda. 1924. 1 mappe.
EFA Skolmen 1-3: Thora Skolmen (1868-1933), sjå Thora Skolmen – lokalhistoriewiki.no Folkeminne frå Land. 1917. 3 mapper. Skolmen sendte også inn gåter til Hannaas si store innsamling. Desse er registrert under Hannaas.
EFA Sørestrand 1-5: Martinius Sørestrand (1892-1977), sjå Martinus Sørestrand -lokalhistoriewiki.no Folkeminne frå Årdal i Sogn, 1921. 5 mapper. Sørestrand sendte også inn gåter til Hannaas si store innsamling. Desse er registrert under Hannaas.
Hannaas, Torleiv (1925) Folkeminnesamlingi. I Bergens Museum 1925: En historisk fremstilling redigert av professorkollegiet. A/S John Griegs boktrykkeri, Bergen, s. 389-403.
Hannaas, Torleiv (1927). Sogur frå Sætesdal. Sagde av Olav Eivindsson Austad. Steenske Forlag
Indrebø, Gustav (1937) W. F. K. Christie: Norsk Dialect-Lexicon og nokre folkeminne og brev. Bergens Museums Årbok, Historisk-antikvarisk rekke, Nr. 1. A/S John Griegs boktrykkeri, Bergen.
Kjus, Audun (2020). Jakten på gulatingstedet: En sagnhistorie. Tidsskrift for kulturforskning 2/2020, s. 87 – 110.
Sehmsdorf, Henning K., Reimund Kvideland (1999). All the World’s Reward: Folktales Told by Five Scandinavian Storytellers. University of Washington Press.
Ågotnes, Hans-Jakob (2013). Etno-folkloristisk institutt. I Bjarne Rogan og Anne Eriksen (red.). Etnologi og folkloristikk: En fagkritisk biografi om norsk kulturhistorie. Novus forlag, s. 623–643.
Eit enkelt spørsmål, men ikkje alltid så lett å svare på! Stader, plassar, geografiske koordinatar, adresser, områder… Korleis skal vi knytte dokumenta vi skannar i SAMLA til relevante plassar, og kva er eigentleg ein relevant plass?
Ei av Torleiv Hannaas sine notatbøker har fått tittelen «Lisle Tovdal». Men kvar dette er, er ikkje gitt. Denne boka har fått følgjande merknad knytt til seg: «Lisle Tovdal er nok Lille Topdal, historisk kommune i Aust-Agder, bytta namn til Tovdal i 1922, og vart del av Åmli kommune i 1967».
Spørsmålet om stad er viktig i SAMLA. Det er eigentleg snakk om ei rekke spørsmål. Eit av dei enklare spørsmåla handlar om kor dokumentet er fysisk i dag. Ofte er svaret Etno-folkloristisk arkiv på Høyden i Bergen, Norsk etnologisk gransking på Bygdøy i Oslo, eller Norsk Folkeminnesamling ved Blindern i Oslo. Nokre gonger er dokumentet kopi eller avskrift av dokument som også finst ved eit av dei andre institusjonane i SAMLA eller frå andre institusjonar som Instituttet for sammenlignende kulturforsking, som i dag finst ved Riksarkivet. I så fall er det gjerne unødvendig å digitalisere dette fleire gonger. Men nokre gonger kan originalen ha forsvunne, og då blir kopien viktig å ta vare på!
Eit anna spørsmål handlar om kva som kan og bør stadfestast. Det kan ofte skilje seg ut mellom ulike dokumenttypar. Eit fotografi er tatt ein stad, framkalla ein annan plass, kanskje gitt ut i ei bok som er publisert ein tredje stad. Det har høyrt til nokon si samling som har budd ein eller fleire plassar, og dersom det er personar avbilda har desse individa gjerne tilknyting til fleire plassar.
Eit segn, eventyr, eller ein ballade er nedteikna ein plass, tatt vare på ein eller helst fleire andre stader, og kan handle om eit konkret område. Brev har avsendarar og mottakarar, og er sendt frå ein plass til ein annan, og avsendaren kan omtale hendingar som ikkje har med avsendar- eller mottakarstaden å gjere. Meddelarar/informantar har svara på spørjelister der dei viser til kommune og fylket dei bur i, lenge til og med gards- og bruksnummeret. Men forteljingane dei deler og erfaringane dei har fått gjennom livet, kan vere frå heilt andre kommunar, fylker og gards- og bruksnummer, for ikkje å snakke om andre land, og same person kan godt fortelje om hendingar som kan knytast til fleire stader i same spørjelistesvar. Og slik kan vi gå gjennom alle dokumenttypane i samlingane.
Sandnes frå «Aalesund» samla folkeminner frå Jølster. Det er fort mange stadnamn involvert!
For å legge til enno eit nivå av kompleksitet så kan stadnamna variere. Det kan handle om ulike måtar å skrive same namnet på, både formelle og uformelle skrivemåtar kan vere representert, og namna kan endrast over tid. Det kan handle om at same stad heilt endrar namn – dømer på dette er kommunenamn og fylkesnamn som endrast (og nokre gonger endrast tilbake). Vidare kan stadnamn vere knytt til små geografiske områder som ei bygd eller ein enkelt bygning som ei kyrkje, eller større område som ein region eller eit fjellområde.
Nokre av namna kan plasserast på eit kart, medan andre ikkje kan stadfestast (bokstaveleg tala) på same måten. Wittenbergskolen som nokre gonger blir referert til, høyrer til byen Wittenberg i Tyskland, men viser gjerne til at nokon skal ha lært seg svartekunster.
Dette er fyrste side i ei svartebok frå Jeløya som stammar frå 1700-talet. Ho finst i Moltke Moe sine samlingar, og høyrer heime ved Norsk Folkeminnesamling i Oslo.
Kanskje innhaldet i forteljinga føregjekk «langt vekke» eller «inni skogen». Espen Oskeladd gjekk gjerne «langt og lenger enn langt». Det er ikkje alltid slike plassar er dei viktigaste å inkludere når vi registrerer metadata for dei digitaliserte filene. Men bortsett frå det, prøver vi å få med det meste.
For litt sidan fekk Etno-folkloristisk arkiv og Norsk Folkeminnesamling eit interessant spørsmål:
[Finst det] eventuella homoinslag i myterna om glaciären Folgefonden/Folgefonna? Fredrika Bremer nämner nämligen att glaciären skulle ha bildats och täckt över sju byar för att människorna där var sodomiter, men hennes källa är Andreas Faye och hans uppteckning av myterna nämner ingenting sådant… så vi undrar om hon bara har fel eller om det faktiskt funnits en sådan tradition.
Fredrika Bremer (1801-1865) var forfattar og ein viktig pioner innanfor kvinnesak i Sverige. I boka hennar Streit und Friede, oder Scenen aus Norwegen: Erzählung gitt ut i Tyskland i 1855, visest det til Faye som kjelde for segn der Folgefonna ligg over ei rekke bygder der sodomittiske skikkar skal ha blitt praktisert.
Fotnoten frå Bremer si tyskspråklege bok, utgjeve i 1855 s. 36.
Ei enkel oversetjing av fotnoten høyrest slik ut:
Ifølge sagnene ble flere steder/tettsteder der det fantes sodomittiske skikk/sedvaner, begravet under det gigantiske likkledet, og frem til i dag skal en kunne høre hanen gale under snødekket. Når solen skinner over fonnen, tror man å kunne se utallige svermer av småfugl i alle farger – hvit, svart, grønn, og rød – som flyr opp og ned over snøhavet. I tidligere tider trodde man at dette var sjelene til dalens gudløse beboere som svermet rundt her i form av fugler. Se Faye.
Norske Andreas Faye, folkeminnesamlar, prest og historikar, var ein kjend mann i samtida si, og gav mellom anna ut Norske Folke-Sagn(1844). Her har han skrive ned eit sagn om «Folgefonden» (s. 227-228):
Hvor denne merkelige isbræ nu kneiser, var i gamle Dage en frugtbar Dal, som hedte Folgedalen og bestod af 7 Kirkesogne. Dalens Beboere vare imidlertid saa overmodige og ugudelige, at Gud endelig i 10 samfunde Uger lod det der snee og slude uden Ophør. Den hele Dal blev nu opfyldt med Snee og alt Levende omkom; og fra den Stunde har Snee og Iis voret til den uhyre Masse der udgjør den berømte Folgefond. Her fandtes i gamle Dage utallige smaa Fugle af forskjellig Farve, hvide, sorte, grønne, gule og røde, der fløi op og ned i talløse Sværme, og disse ansaa man da for at være de ugudelige og fordømte Innbyggeres Sjele, der her vankede omkring og lode sig see i Fugleskikkelsende.
Vidare viser Faye til ulike grunngjevingar nytta av forteljarane av segnet for at det er sant, mellom anna blir at elvene som renn vekk frå Folgefonna gjerne har med seg gamle fat og tilsvarande frå husa som skal vere under breen. Sjølv meinte han at innslaget om fuglane kan komme av namnet på breen: «Navnet Fuglefonden er udentvivl en Forvanskning af Foglefonden [sic]. Det blir underbygd av at namnet på breen skal komme av ordet folga, som betyr ‘tynt snødekke’, og heng saman med det norrøne folginn, som betyr ‘skjult’, ifølgje Store norske leksikon. Opphavet til namnet har altså ikkje noko med fuglar å gjere, men lydbildet liknar, og slik kan ideen om fuglane ha oppstått.
Folgefonna. Foto: Zairon (CC-BY-SA 3.0)
Segnene som Faye har skildra, har vore levande i munnleg tradisjon. I segndatabasen Segner frå Vestlandet (der segn er henta mellom anna frå Norsk Folkeminnesamling og Etno-folkloristisk arkiv), finst det fleire variantar av det same segnet (også ein normalisert nynorsk-versjon av Faye). Transkripsjonane under er henta derifrå.
Samlaren Rasmus Løland sende inn følgjande segn til Norsk Folkeminnesamling:
Der som Folgefonna i Hardanger ligg no, har det ikkje alle dagar lege snø og klake, seier dei gamle. I utgamle dagar skal det ha lege tre (eller sju) kyrkjesokner der, og det skal ha vore rektig gilde bygder. Men så tok det så fælt overhand med synd og ugudlegdom i dei bygdene at Vårherre kunne ikkje bera over med det lenger. Så let han bygdene snøa ned, og alt levande som fanst der, blei øydelagt. Det er fortalt om ein mann som gjekk på ski rundt ei kyrkje medan det heldt på å snøa. Men det var ikkje lange stunda før snøen gjekk jamt med kyrkjetårnet. Då snøen gjekk så høgt at det var så vidt han rakk nedpå toppen av kyrkjespiret, når han stakk skistaven nedi snøen, torde han ikkje vara der lenger, og då tok han ut derifrå, og han blei nok berga.
Om somrane når det rann bekkjer utunder klaken på kantane av fonna, skal det ha fylgt skålabrot og mangslags anna gammalt skrap med, og det syner at det har budd folk der. (’Nesten alle herikring trur òg dette er visst og sant. Korfor skulle snøen ikkje gå av der så vel som andre stader, viss det ikkje var noko uallminneleg med den fonna?’ pla folk spørja.)
Eit anna segn samla av Torkell Mauland, vart gitt ut i Norsk Folkeminnelag si Folkeminne frå Rogaland. Det kan også finnast på Segner på Vestlandet, og går slik:
I gamle dagar låg det ei stor bygd der som Folgefonna no er. Men folk der i bygda var så gudlause og fæle at dei jamvel brukte brødleivar (=brødmat) til å tørka føtene på. Så fekk dei det dei kunne venta seg, og bygda vart øydelagd.
Det heldt på med å snøa i langsameleg tid så det var som snøen ausa ned. Då vart heile bygda nedsnødd og folka òg. Ein einaste mann berga seg på ski. Han rende av stad så fort han kunne, og riste snøen av skiene etterkvart som han fall oppå. På den måten berga han seg og kom seg til ei anna bygd; men alle dei andre snødde ned.
I seinare tid skal det ein og annan gong ha hendt at dei har funne tinntalerkar og anna slikt som har flote ut av fonna. Det er leivningar av det innbuet som dei hadde dei folka som budde der i bygda.
Folgefonna. Foto: Anna-Lena Flatland.
I 1913 skreiv Anna Naa, ein av lærarstudentane som Torleiv Hannaas hadde på Stord, ned ein versjon av sagnet, som er inkludert i Segner på Vestlandet:
Ein gong for mange lange år sidan såg det annleis ut der Folgefonna no ligg. Der fanst ikkje snø; men der var flotte gardar og hus og vollar og bakkar og alt som til høyrde. Heile sju kyrkjesokner var der, og like mange kyrkjer og prestar. Men det var ikkje alt som det skulle vera der oppe, for folket var så vonde at det var reint fælt. Og det kunne ikkje Vårherre tola, og så måtte straffa komma.
Det var nett ein søndag at ulykka kom. Folk flest hadde gått til kyrkje, og klokkeljom lyddest ut over dalen. Men då presten stod på stolen, kom det eit fælande brak, så det dundra i dalen. Eit ofseleg snøvêr fyllte lufta, og fleire skred kom veltande. Det fauk og det rauk, og snøen gøymde allting, la seg som eit liklaken over alt og alle. Ikkje eit liv vart berga, så nær som ei kjerring som hadde gått ned til Reisæter, nærmaste garden, for å låna ei trova(?).
Anna Naa si skriftlege attgjeving av segnet om Folgefonna som ho har samla inn til læraren sin, Torleiv Hannaas.
Alle variantane av segnet som her er nemnd liknar kvarandre i mangt og mykje. Ikkje i nokon av desse segnene blir det vist direkte til homofil aktivitet, men kva som blir lagt i at «folket var så vonde at det var reint fælt», «folk der i bygda var så gudlause og fæle at dei jamvel brukte brødleivar (=brødmat) til å tørka føtene på», «synd og ugudlegdom» og Faye sin «overmodige og ugudelige» er ikkje så godt å seie. Noko var ikkje bra som gjorde at Gud straffa innbyggarane i dalen og dekte dei med snø og sludd.
Slike straffar der heile byar vart utsletta kunne minne om forteljingar frå det gamle testamentet mange heilt sikkert kjente godt til, og det gjorde Bremer si tolking nærliggande. Sodomi som omgrep har opphav frå den bibelske byen Sodoma som Gud øydela på grunn av umoral blant dei som budde der, ei forteljing som kan finnast i Fyrste Mosebok. Ideen om øydelegging av eit samfunn som straff for seksuell omgang på tvers av det aksepterte, kan såleis styrke tesen om at det er «homoinnslag» i mytane rundt Folgefonna. Men Faye skriv ikkje dette sjølv, korkje i Norske Folke-Sagn eller i den tidlegare utgåva frå 1833.
Ein noko annleis variant, eller i alle fall eit segn som liknar på nokre måtar, er attgjeve av journalist og lokalhistorikar Jan Gravdal i ein annan blogg, slik:
En gang i tiden, for over 1000 år siden, bodde det et folk på fjellet et sted mellom Odda og Kvinnherad. Sagnet ville ha det til at dette folket ble seinere kalt «de som bodde i det åttende prestegjeld». Det var et ondt folk, derfor var det ingen som ville ha noe med dem å gjøre. Den gang var det ikke mye is der som Folgefonna var. Det var grønne daler, bratte fjellsider og spesielt var det både vanskelig å komme seg inn og vanskelig å komme seg ut av dalen hvor det fordømte folket bodde. «Det åttende prestegjeld». Så kom isen tilbake. Det var kalde og regnfulle år. Folk måtte dra fra dalene ettersom isen vokste. Men de fordømte dro ikke. De ble der inne i dalen sin. Og der er de ennå. De bor under isen. Og deres etterkommere er bare menn, hårete menn, onde menn. Noen ganger kommer de opp på isen. Da røver de en kvinne. Slekten skal føres videre under isen. Kvinnen blir til hun har født så mange barn hun er i stand til. Bare guttebarn. Siden blir hun aldri spurt.
Det liknar dei andre gjennom at eit samfunn av menneske som ikkje var av det gode slaget vart dekt av snø. I Gravdal si attgjeving er det ikkje ein gud som står for straffa, heller ikkje døydde dei av snøfallet og den veksande breen. Snarare er dette ein stad der det framleis lever onde menneske, som berre er menn. Her trengst kvinner berre for å få barn.
Sett frå eit industrihistorisk perspektiv, kan dette minne om industrisamfunn beståande av menn som i ein periode vaks fram. Men frå eit skeivt perspektiv kan dette styrke tesen om at Bremer var inne på noko i si tolking av Faye – at det kan finnast idear om sodomi knytt til Folgefonna.
Likevel kan vi ikkje med utgangspunkt i nokre av desse segnene seie at det fanst spor av «sodomittar» knytt til Folgefonna. Men at det kan vere det, og vi kan tenke oss at det finst mange andre skeive innslag i samlingane som blir del av samla.no. Materialet i samlingane handlar om levd liv, og det inkluderer så mangt, også slikt som kanskje må lesast mellom linjene, og som blir synleg først når vi stiller dei rette spørsmåla.
Takk til Sara Kohne for oversetjing av Bremer sin tyske fotnote, og Tone Hellesund, Runar Jordåen og dei svenske forskarane for interessante spørsmål, kjelder og tolkingar.
«Kjellarost er ein gamal gøymd ostesort. Den siste av dei gamle som årvisst laga kjellarost var bondekone Gunhild Bakkane Askland f. 02.02.1843».
Dette skreiv Anne K. Askland ned i 1959 etter Anne Aanondsdotter. Aanondsdotter var fødd kring 1860 i Gjøvdal i Aust-Agder og blir skildra som bondekone. Kjellarosten kan minne om camembert som det heiter i Store norske leksikon, i alle fall om han er vellukka produsert. Han blir laga ved hjelp av mjølk, salt og mykje tolmod.
Faksimile frå nrk.no, som gir eit inntrykk av korleis osten kan sjå ut. Lenke til saka bildet er tatt frå, og oppskrifta ho skildrer, finn du nedst i innlegget.
Sjølv om Anne fortel at det er ein gløymd mattradisjon, skriv ho at ho har forsøkt det ein gong sjølv. Ho skildrar at ho var nøgd med resultatet, men at «Aslak, min eldste bror sa: ‘jau, den er fin, men den er no ikkje som Gunhild Bakkanes oste- eg trur du he vore for reinsleg’».
Kva Aslak skal ha meint med at ho var for reinsleg, kan ein på mange måtar forstå ut frå mogningsprosessen. Her er han slik Anna skildrar, men i svært grove og korte trekk: For sjå for deg at du, etter å ha surna og skilt mjølka og teke ut ein ‘svampaktig’ konsistens, då skal du la det sile av seg i ein dags tid. Etter det skal du leggje det til turk på hjellen oppunder taket, til dømes i stova.
Dette skal ein gjenta kvar dag så lengje ein har mjølk, eller til ein ikkje har plass til fleire, og kvar dag skal en snu ostene fram til dei blir heilt turre og harde. Då skal ein vaske ostene i salta kjernemjølk, og legge i ein trebutt i kjellaren.
Vasken og trebutten skal så gjerast om att kvar laurdag i eit par månader fram til osten mjuknar. Fyrst då kan ein skjera av ein smak, gjerne med ein «brungrå dåm med fleire sjatteringar inni».
Sjå heile oppskrifta til Anna og Anne på dei vedlagte bileta. Det er mange nyansar og metodar som kan vere greitt å få med seg når ein fyrst skal setje ei slik lukt i kjellaren. Denne oppskrifta er henta frå Norsk etnologisk gransking si Varia-arkivserie (NEG 14355), ein stad med mykje gull frå vårt fortidige daglegliv.
Information abut SAMLA has now (May 2022) reached fresh archivists all over the world in the newsletter of ICA New Professionals. The text, written by our very own Lars and Angun, may also be found below.
SAMLA Infrastructure Programme for Cultural History and Tradition Archives
Lars Smaaberg and Angun Sønnesyn Olsen The Norwegian Museum of Cultural History and the University of Bergen The SAMLA (i.e. Collected) project is now digitising and making archival records from three leading Norwegian tradition archives accessible through the digital archive www.samla.no. Ongoing since December 2020, the project is well under way to becoming the new Norwegian standard for publicising cultural history and tradition archives online.
From the date it becomes operational, the database (and search engine www.samla.no) will facilitate the accessibility of cultural historical documents for research communities, students, businesses, local communities and other interested people. These include folk tales, legends, songs & ballads, riddles, children’s lore, customs & beliefs and old handwritten Cyprianus and song books, as well as traditional knowledge and crafts and a sizeable photo collection documenting both traditional crafts and costumes, and everyday life in a broader sense. A large part of the collections are listed on the Norwegian Document Heritage part of the UNESCO Memory of the World register
Digitisation and trans-institutional encoding
Included in the infrastructure project is the digitisation of approximately 500,000 pages currently held in the Norwegian Folklore Archives at the University of Oslo, the Ethno-folkloristic Archive at University of Bergen and in Norwegian ethnological research at the Norwegian Museum of Cultural History. All these documents, with their highly valuable records, document significant cultural phenomena from the local communities where they were recorded.
All these documents are being encoded and entered in the database under development at the University Library of Bergen, with the intention of making searches by the public possible regardless of owner institution. A future goal, after the first project phase, is to facilitate inclusion of other cultural historical archive collections from other institutions.
Internationalisation of previously national standards, metadata and documents
Meeting and further developing international standards is highly important in the future world of open digital archives. SAMLA aims to coordinate its national infrastructure with the corresponding Swedish and Icelandic digital infrastructures in a bid to facilitate broader international searchability and research. In this, the project is also looking to connect with the Intelligent Search Engine for Belief Legends (ISEBEL) project, which includes records from tradition archives from Germany, Denmark and the Netherlands. This integration will pave the way for the first big data analyses including Norwegian traditional archives collections.
Also participating in the project is the Institute for Language and Folklore (ISOF) in Sweden, as is Tim Tangherlini, professor in the Dept. Of Scandinavia at UC Berkeley, who, in addition to being the PI of ISEBEL, is currently working on a model for machine-generated translations between Norwegian dialects. SAMLA is also currently arranging a series of webinars together with the SIEF Working Group on Archives.
What’s next?
The next project phase plans not only to include several new archives and collections in the shared digital platform, but also to further develop the infrastructure to cater to new target groups and overcome existing challenges such as access control and document flow. Further designing and developing a flexible, easy and inspiring front-end enables dissemination in ways that will encourage different audiences to make use of this archival material in new and innovative fashion.
Follow our work on www.samla.no, or connect with us on samlatradisjonsarkiv on Facebook and Instagram or samla_no on Twitter.
Etter den norske finalen i Melodi grand prix 19 februar 2022, gjekk halve Noreg rundt og song «Give that wolf a banana». Den norske vinnaren Subwoolfer sitt bidrag til den internasjonale Eurvision-finalen tar utgangspunkt mellom anna i delar av forteljinga om Rødhette og ulven.
Rødhette og ulven er eit gammalt europeisk eventyr. Den fyrste skriftlege versjonen kom i 1697 i ei samling med eventyr av franske Charles Perrault. Her blir Rødhette bedt av mora om å gå til sjuke bestemor med kaker og smør. På vegen møter ho ein ulv. Ho fortel ulven kor ho skal, og ulven tar snarvegen heim til bestemora som han så et. Når Rødhette kjem, et han henne også. Over 100 år seinare deler forteljaren Jeanette Hassenpflug dette eventyret med Grimm-brødrene i Tyskland. No var jegaren blitt del av eventyret, og i staden for jenta og bestemora er det ulven som dør.
Illustratøren Gustav Dore laga denne teikninga til eventyret om Rødhette og ulven i 1862.
Eventyr som inneheld ulven er det mange av. Nokre vil kanskje kjenne att slutten i Grimm sin versjon av Rødhette og ulven i andre eventyr. Ulven sov altså medan jegeren spretta opp magen hans og fylte den med stein som erstatning for Rødhette og bestemor. Steinen i magen gjorde ulven tørst, han gjekk for å drikke, og ramla uti og drukna. Liknar ikkje dette på slutten til eventyret om Skrubben og Geita?:
Det var ein gong ei stor kvit geit med tolv killingar. Så skulle ho til skogs og finne mat til killingane sin. «No får de slett ikkje sleppe inn nokon annan enn meg.» sa ho til dei. Og så gjekk ho. Skrubben kom og sette foten i dørholet. «Lat opp, eg er mor dykkar,» sa han og var så grov i målet. «Å nei, du er nok for grov på labbane til det,» sa killingane med fint killingmål. Så gjekk han til møllaren og fekk mjøl på labbane sine. «Lat opp, eg er mor dykkar,» sa han og var grov i målet som før. «Å nei, du er nok for grov i målet til det,» sa killingane. Så gjekk han til skreddaren og åt krit. «Lat opp, eg er mor dykkar,» sa han og var grann i målet. Og så let dei opp for han. – – Den eine flaug til vedkråa, den andre gøymde seg i klokkekassen og ein eller fleire gøymde seg under senga. Dei andre tok han, og så la han seg til å sove. Så kom geita att. Ho sprette opp magen på ulven og tok att killingane sine, stappa stein nedi og sydde att. Då skrubben hadde sovi, skulle han bort til brønnen og drikke. Dermed trilla gråstein frami halsen på han, og så drukna han i brønnen.
Denne versjonen er henta frå Norsk eventyrbibliotek, band 12, Eventyr frå Hedmark og Oppland. Forteljinga om geita og ulven finst i mange variantar, og den mest kjente versjonen er kanskje den rumensk-russiske filmen som på norsk har fått namnet Med Grimm og Gru som jamleg blir vist på NRK.
I segn-databasen Segner på Vestlandet finst det fleire segn om ulven. Ei av desse handlar om eit møte med ulv om lag midt på 1800-talet i Sveio, fortald av Ingolf Kinn:
Gjert Gjertsen kinn, fødd omkring 1830, kom ein dag frå Færåslia og skulle heim til Kinn. Då han kom søri Lauvås-vegen, kom ein ulv i full fart opp på sida av han, viste tenner og ville ta han. Gjert tok då trøya av seg og heiv i ulven. Ulven gav seg i kast med trøya så lenge at Gjert greidde å komma seg velberga heim i hus. (https://segner.no/?sid=222).
John Andreas Savio. Foto: Saviomuseet/Digitalt Museum
I Norsk Folkeminnesamling finst følgjande historie, frå samlaren Torkell Mauland. Dette skal ha funne stad i Vindafjord:
I gamle dagar var det fullt av skrubb (=ulv) i Skjold og bygdene derikring. Han heldt seg helst i fjella; men rett som det var, gjorde han ferder ned på bøane. Det var til stor skade for folk. Så tenkte dei å gjera ein freistnad og jaga skrubben av. Folk samla seg i store flokkar og sette etter skrubben alt inn til Sandeid. Dei remja og skreik, gøydde og huja så det var fælt å høyra, og stygt måtte det vel låta når dei skulle skremma skrubben. alle var med, og dei fór i slik ein fart at dei nesten ikkje visste kvar dei var. Ein mann frå Vikadal kom rennande og såg seg så lite føre at han rende bort i eit tre og miste det eine auga. Ikkje rettare enn eg veit, fekk dei skremma skrubben, så han ikkje våga seg over Sandeid etter den dag. (https://segner.no/?sid=815)
Ulven kunne vere farleg for folk og fe, men nokre gonger kunne skilnaden mellom ulv og menneske forsvinne. Då oppsto varulven. I dette segnet frå Tresfjord samla inn av Olav Rekdal, som finst ved Norsk Folkeminnesamling, handlar det om å balansere det vonde og det gode i mennesket gjennom å gjere minst mogleg skade:
Han Gråbein-Arne tente mange år i Tresfjorden hos Ola Hoem. Sidan skulle han flytte til Fræna. Dei visste ikkje kvar han var ifrå. Men det gjekk fullt og fast det ordet at han var ein varulv – at det hadde vore trolla på han slik at han til sine tider blei omskapt til ulv. Og då kunne han vere farleg både for folk og krøter. Ein dag han Arne og tenesttausa var i lag på slåtte-teigen, kjende han at trollskapen heldt på kome over seg. Og så varskudde han tausa at ho måtte røme opp i eit tre. Og ho var ikkje før komen opp i treet, før han Arne kasta ljåen og kleda og smatt inn i ein ulveham, og tok til å yle som ein ulv og strauk til skogs. Om ikkje så lenge kom han att, i menneskeskapnad, tok på seg kleda og gav seg til å slå att. Men det var på høg tid ho kom seg opp i treet, sa han til tausa – for når han fekk ulvetimane sine, kunne han ikkje berge seg for å rive sundt alt levande han kunne nå i, sa han. Etter slike ulvetimar var han bleik og slapp, så det tok nok hardt på han. Men elles var han medgjerleg og snill. (https://segner.no/?sid=1936og https://frigg.isof.se/static/js-apps/sagenkarta-norsk/#/record/nfs335/search/ulv/search_field/record)
Andre segn om såkalla hamløping (varulvar) finst her frå Hallingdal og her frå Sør-Trøndelag. Som folkloristen Stein R. Mathisen (1992) har peika på, kan førestillingane om varulvar seie noko om at ulven har blitt tillagt menneskelege eigenskapar, og så seint som på 1800-talet kunne ulvar bli hengt i galgen, ei skjebne elles gitt tjuvar og mordarar av menneskeart.
Som også Mathisen har gjort, har litteraturvitaren og økofilosofen Endre Harvold Kvangraven (2021) lagt vekt på nett ulven si tyding som symbol på noko farleg, som skremsel og som noko ein må passe seg for, utan at dette nødvendigvis har hatt samband med den aktuelle trusselen som ulven utgjer til ein kvar tid. Vidare har også ulven fått symbolverdi som nøkkelart som seier noko om naturen og det som er i ferd med å forsvinne. Slik har konfliktar rundt og haldningar til ulven, utspring mellom anna i idear om by og land, om trugslar utanfrå, forhold for visse næringar og naturmangfald.
Det er lite bananar å spore i dei internasjonale og dei nasjonale eventyra og segna om ulvar, og i kva grad ulvar hadde hatt godt av å ete meir frukt, vel – sannsynlegvis ikkje. Ei tydeleg haldning til korvidt Noreg skal ha ulvar i naturen eller ikkje, kjem heller ikkje fram frå dei to mennene med svarte dressar og gule, ulveaktige masker. Men melodien til Subwoolfer klistrar seg til øyrene, og eit og anna dansesteg er det mange som har lært seg i forkant av den internasjonale Eurovision-finalen i mai 2022. Ofte følgjer det med ein moral med eventyra og segnene. Moralen her kan vere: Spis banan, syng ein sang, og ver snille med kvarandre!
Ved Norsk Folkeminnesamling i Oslo er vi godt i gang med å skanne det arkivmaterialet som finnes etter Peter Christen Asbjørnsen.
Asbjørnsens materiale danner en av grunnpilarene i Norsk Folkeminnesamlings opprinnelige samling som ble opprettet i 1914, og som var en arvegave etter Moltke Moe. I tillegg til materialet etter Asbjørnsen, inneholder den eldste delen av arkivet materiale etter blant annet Sophus Bugge, Jørgen Moe og Magnus Landstad.
I 2012 ble den skriftlige arven etter disse fire registrert som en del av Norges dokumentarv: den norske delen av UNESCOs Memory of the World-register.
Asbjørnsens skrivebok skannes. Foto: Therese FoldvikNår sidene og dokumentene er skannet kan vi sjekke at bildene ser bra ut før vi legger på metadata og sender til langtidslagring. Foto: Therese Foldvik
Materialet etter Asbjørnsen er omfattende og strekker seg over mange hyllemeter og arkivskap. Her finner vi alt fra Asbjørnsens notatbøker fra innsamlingsreisene, til almanakker, brev, notater og manuskripter. I tillegg har vi også noen gjenstander, slik som Asbjørnsens lesebriller og reiseskriveskrin.
Underveis i skanningen sørger vi for å pakke og ordne materialet ordentlig, slik at det får de beste forutsetninger for videre oppbevaring. Mye av materialet er skjørt, som tyder på at det har vært opp og ned av arkivskuffene mange ganger. Det materialet som viser tegn på slitasje og mye håndtering legges i nye, syrefrie konvolutter, slik at de ligger mer stabilt i arkivskuffene.
Vi er glade for å være i gang med å digitalisere arven etter Asbjørnsen, slik at flere får glede av det i framtida!
Asbjørnsensamlingen består av skjørt materiale. Foto: Therese Foldvik
Det er knytt mange truer og skikkar til høgtidsdagane våre, og skjærtorsdag er ikkje eit unnatak. Denne kvelden er nokre stader gjenstand for skyting med børse og å gå påskekjerring, medan andre stader måler ein egg eller kokar blåskjel.
Ein skikk me i år ynskjer å lyfte fram er lokalt knytt til Ål i Hallingdal. ‘Dåsakvelden’ som skjærtorsdags kvelden heiter der, let seg best fortelja slik ho vart fortald til arkivet i 1982:
«Skikken gjekk ut på å lure til seg ei dås utan at eigaren visste om det».
Om de er i tvil, ei ‘dås’ (nynorsk: dos fl. doser) i Ål og mange andre stader tyder stakken på bunaden. Vidare vert det fortald om dåsakvelden:
«I natten mørke vart så denne dåsa hengt opp i ei bjørk eller ein stad som var godt synleg i bygdi. I Øvreål var ei svær bjørk kalla ‘Kvarvebjørki’. Den var synleg frå heile grende. Min mor (født 1874) kunne fortelja at det fyrste dei gjorde langfredagsmorgon, var ut å sjå kor mange slike plag det hang i bjørki. Dei som var eigar måtte no helst henta at dåse si. Men helst so ingen såg det, då det helst var litt skam at dei var lurt».
Ein dås, eller stakk, med livstykke. Foto Anne-Lise Reinsfelt/Stiftelsen Norsk Folkemuseum (NF.1977-0492)Bjørketre. Foto Anders Beer Wilse/Stiftelsen Norsk Folkemuseum (NF.WF14353)
Korleis denne gamle skikken har oppstått og blitt halden i hevd slik lokalt er vanskeleg å seia. Men sjølve ordet skjærtorsdag tyder reinsetorsdag, og skal koma av at Jesus vaska føtene til disiplane sine om kvelden dei hadde det siste måltidet. I Noreg og andre land var det ikkje uvanleg å tru at sjølve lufta denne kvelden hadde reinsande kraft, og mange stader var det vanleg å henge ut gang- og sengeklede denne dagen.
Dagen etterpå var heller ikkje naudsynleg heilt trygg for dei som hadde vorte fråstelt dosene sine. For langfredag skulle gutane ut i skogen for å skaffe bjørkeris, som dei mot kveldinga kunne gøyme bak ryggen på veg inn døra til grannen, men det er ei anna soge.
Litteratur og kjelder Aal bygdesoge. Utg. Aal Sparebank. Ål. 1955 Spørjelistesvar NEG 25897. Norsk etnologisk gransking. Upubl. 1987
