Nærbilde av øynene til parykkblokken

Den mystiske Beri-Gaup

Av Therese Foldvik.

I løpet av digitaliseringsarbeidet I prosjektet har det blitt funnet morsomme koblinger mellom de forskjellige arkivene og institusjonene. En av koblingene heter Beri-Gaup og går mellom Norsk Folkeminnesamling og Norsk Folkemuseum. 

Koblinger

I Norsk Folkeminnesamling finnes en vise etter samler Einar Høvding (1892-1966) fra Brønnøysund, som har tittelen “Folkevisen om Beri-Gaup”. Det står ikke hvem hun var, eller hvor hun kom fra, men teksten handler om Beri-Gaup som dro til Danmark, og kjøpte seg en fole.  

Nederst har Høvding skrevet et notat:  

Meddelt telegrafbestyrer Høvding, Brønnøysund, av Oscar Hansen Mo den 30-7-1936 i tilknytning til den fundne kvinnebyste av tre, parykkmakerblokken, som gikk under navnet Berigaup og nu oppbevares på Norsk Folkemuseum, Bygdøy, som det eneste bevarte eksemplar her i landet av sitt slags. 

Et besøk i magasinet til Norsk Folkemuseum viste at parykkblokken faktisk befinner seg der i dag. Og det er en fascinerende gjenstand. 

Et hedensk gudebilde? 

Under åpningen av kulturuken i Oslo Rådhus den 16. september 1966 holdt direktør ved Norsk Folkemuseum, Reidar Kjellberg, en tale der Beri-Gaup var i fokus. Kjellberg jobbet som amanuensis ved museet den gang parykkblokken ble levert inn i 1936, og det er dermed mulig at han selv var med og fikk historien rundt bysten. Ifølge han ble det ved overtakelsen opplyst om at dette var «et avgudsbilde fra den grå, hedenske oldtid, oppbevart med grublandet ærefrykt gjennom århundrer som et kostelig minne om fedrenes skikker i det eventyrlige Nordland». Det viste seg derimot at dette ikke var et avgudsbilde, men en rundt (nå) 200 år gammel parykkblokk.  

Hos Norsk Folkemuseum er Einar Høvding oppgitt som giver, og i og med at han selv skriver at dette er en parykkblokk i notatet i Norsk Folkeminnesamling, så må alle involverte ha visst ved givertidspunktet at dette var en parykkblokk. 

På folkemunne

I Arbeiderbladet datert 28. januar 1939 står det en liten notis om «Den gåtefulle Beri Gaup». Bysten hadde i lenger tid stått på en gård på Mo i Brønnøy, og folk hadde undret seg over hva dette kunne være. Ingen vet når den fikk navnet Beri-Gaup, men den hadde hatt navnet lenge, og folk tenkte at det kanskje hadde noe med gammel religion å gjøre. Notisen klargjør deretter kort og greit at det ikke er snakk om et avgudsbilde, men noe så enkelt som en parykkblokk. 

Beskrivelse av parykkblokken 

Beri-Gaup er ikke i veldig god stand, det er tydelige sprekker både foran og bak, og hun mangler nese. Hun er rundt 35 cm høy og laget av treverk. Hun har enkle, men tydelige ansiktstrekk. Det er rester av maling flere steder, blant annet en lys rosa hudfarge, som nesten er slitt bort. Det finnes også antydning til at hun hadde røde roser i kinnene, grønne øyne og røde lepper, samt grønn kjole. Dette var en type byste som damer hang fra seg parykken sin på når de ikke brukte den, og det er tydelig at det er mer slitasje på øverst på hodet og i nakken enn resten av gjenstanden. 

Når man studerer Beri-Gaup er det forståelig hvorfor hun har blitt personifisert i lokalsamfunnet der hun kom fra. Fremtredende årringer, slitasje og stirrende øyne gjør at hele fremtoningen får et mystisk preg. Det er lett å se for seg fantasien løpe løpsk i flakkende lysskjær fra stearinlys. 

Hvem var Beri-Gaup? 

Navnet Gaup gir assosiasjoner til samisk kultur. I trykksaken «Norske parykkmakere» fra 1996 omtaler forfatter Ola Holst Beri-Gaup som en eldgammel samisk gud. Det står ingenting om hvor han har den samiske koblingen fra, men en mulig forklaring kan være at området som parykkblokken ble oppbevart er et område med sørsamisk befolkning.

I 1936, omtrent på samme tid som Høvding gav parykkblokken til Norsk Folkemuseum, skrev han et lite innlegg i Brønnøysunds avis om Beri Gaup. Der beskriver han kort hvordan hans informant Oscar Mo Hansen fortalte han folkevisen, og fikk lånt bysten for at Høvding skulle kunne undersøke den nærmere. Høvding har også en teori om hvor navnet kommer fra: 

Den første lutherske prest i Brønnøy Oluf Anderssøn var gift med Berette Hermondsdotter, og deres datter Marit bodde senere i Gaupen i Bindal. Denne var derfor muligens morsgården. Der er kanskje en forbindelse mellem Berette Gaupen fra annen halvdel av 1500-tallet og folkevisen om Beri Gaup. 

Ifølge Høvding henviser dermed Gaup til stedet Gaupen.  

Gjenstander som historiefortellere 

En gjenstand kan få nye betydninger eller flere lag med mening alt ettersom tiden går og historier rundt den skapes av de som ser den. Selv om vi ikke vet sikkert hvordan en håndfast gjenstand som en parykkblokk kan ha blitt koblet til navnet Beri-Gaup og en folkevise, så viser dette at gjenstander, trosforestillinger folks fantasi går hånd i hånd.

Takk til Norsk Folkemuseum for lov til å besøke Beri-Gaup i magasinet, og til kollega Angun Sønnesyn Olsen for hjelp med research. 

Kilder

Beri Gaup i »Brønnøysunds Avis 1936.09.21» på nb.no

Den gåtefulle Beri Gaup i »Arbeiderbladet 1939.01.28» på nb.no

Holst, Ola: »Norske parykkmakere» [O.Holst]. 1996 på nb.no

Kjellberg, Reidar. Den talende parykkblokk. Tale ved åpningen av kulturuken i Oslo rådhus 16. september 1966. I: «By og bygd», Norsk folkemuseum. 1967, s. 134-136, på nb.no

NFS Høvding 1, Norsk folkeminnesamling 

Gamle arkivbokser der det står Folkeminne på

SAMLA: Åndsverk eller kollektive uttrykk?

Av Hans-Jakob Ågotnes og Line Grønstad

Åndsverklova bestemmer at skaparen av åndsverk har opphavsrett til verket. Kjernematerialet i Norsk Folkeminnesamling og dels i Etno-folkloristisk arkiv består av det som på 1800- og første del av 1900-talet vart oppfatta som sentrale delar av folkekulturen. Kven har skapa innhaldet i samlingane som vi digitaliserer i SAMLA, og korleis kan vi tenke om opphav og rettigheiter? Dette blogginnlegget er basert på utdrag frå arbeidet med ein etisk manual for prosjektet, og her gjer vi greie for korleis vi ser på innhaldet i samlingane.

SAMLA inneheld mellom anna materiale etter sentrale samlarar som Asbjørnsen og Moe, Moltke Moe, Sophus Bugge og Torleiv Hannaas, som ofte stammar frå samlarferder der samlarane har oppsøkt informantar eller meddelarar og skrive ned forteljingane dei fortalde eller song. Segner, eventyr og balladar har sidan blitt klassiske folkeminnesjangrar.

Eit viktig spørsmål for SAMLA er om noko av materialet som prosjektet vil offentleggjera kan oppfattast som åndsverk, dvs. “litterære eller kunstneriske verk av enhver art, som er uttrykk for original og individuell skapende innsats”, som f.eks. tekstar av alle slag (§ 2). I så fall vil offentleggjering kreva samtykke frå den som har opphavsretten. Lova bestemmer også at opphavspersonen (“opphavaren”) har rett til å bli namngitt ved offentleggjering, og at måten verket blir offentleggjort på eller samanhengen det skjer i ikkje skal verka krenkande for opphavaren eller verket (§ 5).

Forteljingane Asbjørnsen, far og son Moe, Bugge, Hannaas og dei andre samla, vart framført av enkeltindivid og var del av individuelle repertoar, men vart oppfatta som kollektive produkt, som uttrykk for folkets felles kulturproduksjon: Gjennom munnleg tradering var uttrykket forma av kollektivets smak og verdiar. Meddelaren var derfor oppfatta som overbringar, ikkje diktar, sjølv om samlarane skilde mellom gode og mindre gode forteljarar og kunne verdsetja dei kunstnarlege evnene som prega framføringa.

Materialet var ut frå denne tankegangen folkeminne, anonyme verk som ikkje hadde individuelle forfattarar. Innhaldet i innsamlingane kan sjåast som kollektive uttrykk og deling av repertoara kan sjåast, med ein moderne terminologi, som frivillig kulturvern. Intensjonen med innsamlinga var derfor å samla og verna vitnemål om folkets kultur, ein kollektivt skapt, felles eigedom som høyrte til nasjonen.

Folkeminneforskarane oppfatta folkedikting (som eventyr, segner osb.) som noko anna enn litteratur (kunstdikting). Slik blei det nok også oppfatta av informantane. At meddelarar også i vår tid opplever at bidraga til tradisjonsarkiva er verdifulle og viktige for samtid og framtid, forsking og dokumentasjon er mellom anna tydeleg i ei undersøking NEG gjorde blant sine meddelarar i 2014 («Hvorfor skriver du for Norsk etnologisk gransking?»). Også samlarane har sett det som si oppgåve å bidra til innsamlinga av ein kollektiv kulturell arv.

Denne typen materiale har derfor ikkje blitt sett som åndsverk som informanten skal ha opphavsrett til. Dette perspektivet ligg også under skiljet mellom kunstdikting (skjønnlitteratur) og folkedikting, som inneber at materialet ikkje er ‘verk’ i åndsverklovas forstand. Den same forståinga er framleis rådande: jf. definisjonen av folkeminne i Nynorskordboka: “åndeleg kultur nedarva i breie lag av folket (til dømes folkedikting, folketru, skikkar)”. Den ligg også under institusjonane sin eksisterande praksis ved publisering, f.eks. utgivinga av Norsk Folkeminnelags skrifter. Ut frå dette resonnementet vil SAMLA sjå på folkeminnemateriale som i prinsippet eigna for open publisering (sjølv om det også kan vera delar av denne typen som må vurderast annleis).

Ikkje alt er folkeminne

Det er likevel ikkje alt materiale i samlingane som kan karakteriserast som folkeminne. Det kan også  finnast dokument i samlingane som kan oppfattast som åndsverk. Dersom intensjonen ved avleveringa har vore at den som avleverte materialet har opphavsrett til det, vil offentleggjering kreva samtykke, så lenge opphavsretten ikkje har falle bort (den går ut 70 år etter utløpet av opphavspersonens dødsår, jf. Åndsverklova § 11). Åndsverkslova §49 tilseier likevel at museum, bibliotek, arkiv og utdanningsinstitusjonar kan gjere åndsverk tilgjengelege for forsking eller særskilte føremål, jamfør Forskrift til åndsverkslova.

Etter at arkivinstitusjonane var grunnlagt (NFS i 1914 og EFA i 1921) har mange andre samlarar, ofte lokalt baserte, levert materiale til samlingane. Seinare har nye materialtypar kome til. Døme på dette er vitsar, vandresegner og julenissebrev. I slike samlingar kan det førekoma omtale av namngjevne personar som gjer det nødvendig å vurdera om materialet kan offentleggjerast.

Vi har også organiserte innsamlingsaksjonar, f.eks. frå skuleborn på 1970-talet, der innhaldet til liks med folkeminne har karakter av å mangle opphavsperson, sidan det blir fortalt og gjenfortalt på ny og på ny for stadig nye publikum. I slike tilfelle bør personopplysningar normalt fjernast eller samtykke hentast inn.

Minnemateriale i form av NEG sine spørjelister og livsforteljingar, og minneoppgåvene frå UiO skiljer seg frå folkeminnematerialet ved at det er enkeltpersonar som fortel om sine eigne liv og om indirekte berørte personar. Spørjelistene kan også innehalda enkeltmeddelarane sine livserfaringar og verdibaserte oppfatningar som kan vera problematisk å publisera, særleg om dei omhandlar sensitive spørsmål.

I svar på nyare spørjelister (1970-talet og framover) har meddelarane i større grad enn tidlegare delt eigne erfaringar og opplevingar. Tidlegare svara dei gjerne på spørsmål om korleis fenomenet har vore ein del av livet i bygda eller området som meddelaren melde frå. Dette materialet er samla inn med intensjon om dokumentasjon av samtid og praksisar, ikkje med intensjon om skaping av “litterære eller kunstneriske verk av enhver art, som er uttrykk for original og individuell skapende innsats” (Åndsverkslova § 2).

Det er altså ikkje åndsverk. Til gjengjeld kan det innehalde informasjon som gjer personvernlova og NESH sine forskingsetiske retningslinjer for deltaking i forsking og informert samtykke aktuelle. Praksis har vore å halde tilbake slikt materiale ved å nytte Forvaltingslova sin paragraf om teieplikt i 60 år, eller unnataksvis i opp til 100 år.

Materialet som kan skildrast som minnemateriale kan ut frå dette delast i to – det som er eldre enn 60 år og det som er yngre enn 60 år. Det eldre kan i utgangspunktet leggast ut fritt. For det som er yngre må det vurderast om det ut frå innhaldet bør haldast tilbake, bl.a. av personvernomsyn. Ei vurdering av innhaldet ut frå etiske omsyn kan også vera nødvendig for det eldre materialet. Det kan vere skildringar, namn, eller andre former for opplysningar som ikkje bør gjerast fritt tilgjengeleg. Vidare kan yngre materiale ha innhald som gjer det eigna for offentleggjering, og der det er mogleg å tilfredsstille personvernlova sine krav om vern av personleg informasjon. Motivasjon og føremål med innsending av materiale til arkivet speler også inn, jf. punktet om åndsverk eller kollektive uttrykk.

Oppsummert vil SAMLA-prosjektet som generell regel handsama folkeminna som materiale der opphavsrett ikkje er relevant. Her er heller ikkje personvern eit generelt problem, men det kan finnast unntak. Når det gjeld andre materialtypar kan det vera aktuelt å skjerma delar mot generelt innsyn, eller ikkje publisera opplysningar om opphavspersonar. For spørjelister og minnemateriale kan det setjast ei grense ved kor gammalt materialet er i tråd med reglar om teieplikt, men også her inngår ei vurdering av innhaldet.

Vurderingar av kva som kan gjerast fritt tilgjengeleg og av kva som berre kan vere tilgjengeleg for forsking, kan endre seg med tid og bruk. Vi tar gjerne i mot innspel, og etikkmanualen som dette er utdrag frå, blir revidert gjennom prosjektet slik at han best høver med samlingane og med dei etiske vurderingane som vi står i.

Linjert ark med håndskrift

Ellingar

Av Line Grønstad

– Mamma, hva er en elling? spurte sjuåringen for ei stund sidan.
– Vi skal ta med en elling på skolen i morgon.
Då skulle eg ønske eg visste om samlinga med ellingar i Etno-folkloristisk arkiv. Det er ingenting gale med Elle melle deg fortelje (i alle sine variantar) for å velje ut kven som skal stå eller «ha han» i leiken, men det finst så mange fleire.

Innsamling av ellingar

I Etnofolkloristisk arkiv finst det ei mappe som heiter «EFA Ellinger 1973». Barn og enkelte av den eldste garden sendt inn ellingar til tidsskriftet Vårt Blad dette året, etter oppmoding i bladet si faste spalte Barnehjørnet. Dei spurte etter ellingar, som dei så trykte eit utval av utover året. Dei innsendte ellingane vart gitt vidare til EFA, på oppmoding frå arkivet.

Eit lite utval

Til neste gong nokon treng ellingar til lekse, eller til å velje kven som skal stå – her er forslag.

Ennikke, tvennikke 17 mai.
Åben dåben dommen dei.
Figen fågen bondeknågen.
Aurom, baurom boff.
(Ragnhild, 13 år frå Rindal)

Anne ville drikke te
men så fikk hun ikkje skje
det var stygt av mamma det
1. 2. 3.
(Anne-Grete, 10 år frå Kirkenes)

Eppel peppel pirom parom
kråka satt på lirom larom
ho sa en ho sa to
ute skal du være no.
(«Fast kunde», som var barn på 1920-talet)


Nokre av ellingane vart tilpassa frå gang til gang. Her er nokre døme:

Ei karamelle
spratt ut av fjellet
og spurde kor mykje klokka var
(klokka var to)
«t – o»
du er ute
(Eva, frå Sogn)

Jeg gikk meg ut på Holmens bro, så hørte jeg
en klokke slo. Hvor mange slag slo den da
1 2 3 4 5 o.s.v.
(Greta, frå Ålesund)

Donald Duck gikk til byen.
Kva hadde Donald Duck i kurven sin da han gikk til byen?
– Den som svarer må gi et svar på forbokstaven sin. Feks. Marit så kan vi si marsipan.
(Ann-Mari, frå Budalen)

I andre versjonar er det koner og andre personar som har noko i korga si. Det er kanskje ikkje ei urimeleg gjetting å tenke at Donald var eit nyare tilskot til denne ellinga.

Nokre av ellingane vart sendt inn av fleire. Ein av desse er denne:

Ellingen vellingen
Vatlans gutten slo til
kjærringa midt på truten
det skal du ha ditt
stygge troll for det du
ikke kan telle til tolv
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
(denne versjonen er frå Morten frå Brumunddal)

Nokre av dei andre er desse:

En gul knapp,
gikk opp en trapp,
virri virri vapp
du slapp.
(Nora, frå Samuelsberg)

Ole, Dole, Doff kinkliane koff.
Koff-li-ane birke-bane
Ole, Dole, Doff.
(her sendt inn frå Knut Ivar, 6 år frå Jevnaker)

Som mange av ellingane kan dei skilje seg litt frå kvarandre. I alle fall sendte Rita frå Ballangen inn denne varianten:

Ole, dole, doff.
Kynkeli, hane, koff.
Koffeli hane bisken
bane. Ole, dole, doff.

Samiske døme

Johan Eivind frå Kautokeino sendte inn ein elling på samisk:

Anan danan dappa seia,
færga lætta ginna garka,
barka snårri

Som i fleire av dei andre ellingane inkluderer denne også både ord som ikkje ser ut til å bety noko og ord som betyr noko. Johan Eivind sin elling er brukt i det nordsamiske området, og det finst ei rekke lokale variantar, slik det også er med dei andre ellingane.

Folkloristen Káren Elle Gaup har delt fleire variantar av denne ellinga med meg, og komme med forslag til kva ein del av orda kan komme frå. Den fyrste av variantane er også frå Kautokeino. Ellinga til Johan Eivind og versjonen frå Káren Elle Gaup illustrerer korleis mindre ulikskapar kan finne stad når munnleg skikk blir delt og skriven ned til ulike tider og av ulike personar:

Ánen dánen doppá seia
fearga leahtta ginna gálka
bolka snorri.

Fra Øvre Tanadalen, Finnmark, blir ellinga uttala slik:  

Ánen dánen dáhppa sii.
Uvlon duvlon hearga so.
Viiva leahtta vealva ko.
Sálte sivrra gála ginna
bonna šnjor!

Frå Karasjok, Finnmark, finst denne versjonen:

Ánin, dánin dáhppán siun
ulun dulun heargi loahppa
ginná galka borta snorra

Ordet «siun/sii/seia» kan ha samanheng med ordet «Sion», eit omgrep gjerne nytta på Jerusalem og områda rundt i visse kristne kontekstar. Kjørerein er det norske ordet for «heargi/hearga», og «loahppa» betyr avslutning. Også fleire av dei andre orda kan ha samband med ord som er meiningsberande også i seinare tid, som har med natur, rørsle og reinsdyr å gjere.

Krakken

Eg avsluttar med eit siste døme som Rønnaug 9 år frå Vikhamar har sendt inn, med tittelen Krakken:

Elle melle makken,
gutten satt på krakken.
Elle melle må,
nå må gutten gå.

Gutten kommer tilbake:

Elle melle makken.
har du sett krakken?
Elle melle mo,
der er den jo.

Så då veit vi alle kven som har han denne gong!

Vil du lese meir?

Dette er ikkje ei fullstendig oversikt. Send oss gjerne tips om du kjenner til noko.

Jakob E. Ågotnes skreiv i 1968 ei hovudfagsoppgåva Norske barnerim: Ein strukturell analyse.

Bengt af Klintberg sin artikkel Ellingen Vellingen Vatlandsguten. Om barns munnlege poesi handlar om folkloristisk forståing av barnetradisjon og overføring og bruk av regler og tilsvarande. Her er det også ei fin oversikt over litteratur. Artikkelen finst hos Birkeland og Risa Barnekultur (1990)

Etnologen Åse Enerstvedt har samla nokre ellingar i si bok om leik i Oslo, Kongen over gata. Du finn ellingane og litt om korleis ellingane vart brukt på side 80 og utover.

Thor G. Norås har også inkludert nokre meir generelle betraktningar i boka si Barnet i liv og lek. Barnekultur i en brytningstid (1976). Ellingar og liknande står det om frå side 62. Norås tok i hovudsak utgangspunkt i Stavanger i sitt arbeid.

Helge Børseth si bok Ole Dole Doff, under den blå paraply og andre rim og regler (1968) inneheld ei stor samling med ellingar. Det gjer også boka hans Elle melle deg fortelje rim regler (1975).

Utgjevnadar av barnerim meir generelt, finn du mellom anna i Sonja Hagemann si bok: Elling Holst. Norske barnerims plass i den fellesnordiske tradisjon. (1969).

I 1984 kom boka Norske barnerim og reglar av Bodil Cappelen. Ho samla og illustrerte rim og reglar særleg frå Bernt Støylen, som samla inn på 1890-talet.

Bernt Støylen har sjølv gjeve ut noko om rim for barn: Støylen, Bernt. «Barnerim.» Forældre Og Børn, 1902, 82-88, og boka hans om barnerim og leikar frå 1899 vart gjeve ut på ny ei rekke tiår seinare, denne gongen i to omgangar. Lenka går til utgåva om barnerim.

Enno meir omfattande er Magnhild Lauvdal si samling med same namn, Norske barnerim og regler utgjeven i 2001. Materialet ho nytta vart samla inn mellom andre av M.B. Landstad og Richard Berge. Her er ei rad med ellingar frå side 88 og utover.

Nokre regler frå Saltdal finst i Ragnvald Mo si samling Eventyr og Segner. Barnerim, ordtak og gåter. Folkeminne frå Salten II (1944). Fleire av utgjevnadane med utgangspunkt i geografiske samlingar av eventyr og andre kulturuttrykk til Norsk Folkeminnelag inkluderte barnevers.

Bryllupsskikkar og tradisjonsdansar: Stabbedans 

Av Lars Smaaberg

Har du vore på bryllaup i sommar? Mange har venta heilt sidan 2020 på endeleg å få sagt sine ja framfor vener og familie i den varme årstida.  

Eit kjennemerke for bryllup er at dei ofte inneheld særmerkte rituale og tradisjonar som ‘må’ gjennomførast. Stabbedansen var blant det essensielle i bryllaupa i fortida, men dukkar no heller unnataksvis opp. 

Stabbedans som tradisjon eller bryllaupsrituale finst dokumentert mange stader, med skildringar av korleis det skulle gjennomførast. Og dette kunne variere frå stad til stad. Her fylgjer ei forteljing om stabbedansen frå Surnadal, som finst i Norsk etnologisk gransking sine samlingar. Ho vart delt av Olaf Sogge (1882-1955), som var fødd i Rindal og busett i Surnadal. Under bilda kan du lese teksten i transkribert versjon.

Stabbedans i brylluper

Jeg har i tidligere svarlister berørt, at brylluppene her vanlig varte i 3 dage: fredag, lørdag og søndag. Unntakelses vis var det også torsdagsbrylluppe: men disse var mere sjeldne.  

Når middagen var fraseggjort andre bryllupsdagen (lørdag), bordene båret ut, og stuen ryddet til dans, da var det en eller annen som rulled en huggestabbe inn i stuen og satte den mitt på gulvet. Spellemanden hadde stillt fela og tar til med en slått. Noen karer tar brudgommen og plasserer ham på stabben. Andre tar brura og plasserer henne i fanget på brudgommen.  

Spillemannen setter litt mere kraft på og brugommen tar brura og danser ut med henne, og så er gulvet straks fyldt med dansende, og stabben står der.  

Når slåtten er ferdig tar brudgommen opp spellpenge og leverer til brura, og hun går og leverer pengene til spellemannen. Neste dans blir det anbragt et nytt par på stabben, gifte eller forlovede. Disse danser til, og så følger andre, og den kvinnelige partner får spillpenge og betaler til spellemannen. 

Når de gifte og åpenlyst forlovede har været på stabben, så blir det parret andre. Det kunde vel bli noe vilkårlig, men man søkte dog å parre slik af en liten antakelse, en observasjon, er til grund. Det var jo oftest trangt om sengeplass i bryllupgården og tilstødende hjem, og en eller anden kunde ha observeret plasseringer som kunde utnyttes.  

Spioner var det vel også ute om natten og samlet på indisier. Kanske endog ældre mend, som under ett eller andet påskud gjorde sig erend omkring i kvarterene, og så blev de forefundne situasjoner utnyttet for «stabben».  

x x x  

Nå er dansen i brylluper mest slutt. Der improviseres jo gjerne en danseplass f.eks. på låven eller i annet uthus, så det kan bli litt dans første bryllupskvelden. Brylluppene holdes nu mest på lørdag og fortsetter gjerne påfølgende søndag. Det blir ikke nu anledning til så meget liv og løyer som i svundne dage.  

Stabbedansen blev det slutt med da første verdenskrig brøt ut. 1914. 

Olaf Sogge var også folkeminnesamlar som sendte inn materiale til Norsk Folkeminnesamling, i tillegg til å vere meddelar for NEG. Han dreiv for øvrig eit fargeri i Surnadal, med eige kraftverk.

Svart-hvittbilde av tre menn

Folkeminneskeidet i Bergen 12.-17. august 1918

Av Angun Sønnesyn Olsen

«Fraa Folkeminne-skeidet i Bergen 1918» står det på ei av dei mange notatbøkene med forelesningsnotatar i Hannaas-samlinga. Då me pakka om og registrerte dette materialet i 2021 vart eg spesielt nysgjerrig på denne boka. Kva var dette Folkeminneskeidet? Kven arrangerte det og kven vart det arrangert for? Eit søk i aviser frå tidsrommet 1916-1920 på www.nb.no gav mange ledetrådar, men framleis er det fleire å nøste opp i. Her vil eg gje eit lite innblikk i kva kjeldene fortel.

Sjølve namnet Folkeminneskeid vart fastsett fyrst under arrangementet i Bergen. I månadane før blir det omtala i avisene som både bygdehistoriekurs, lokalhistoriekurs, folkeminnekurs og sogekurs. At det ofte er omtala som lokal- eller bygdehistorisk kurs er ikkje tilfeldig. Mannen som tok initiativ til  denne samlinga var Just Bing, litteraturhistorikar og statsarkivar i Bergen frå 1903 til 1930. Han jobba for å gjere arkivet i Bergen til eit senter for lokalhistorisk forsking på Vestlandet, og starta i 1916 Vestlandske Historielags Fællesforening.

Den lokalhistoriske aktiviteten vaks raskt fram på byrjinga av 1900-talet, og dei fyrste lokallaga vart skipa fleire stader (Hundstad 2020). Vestlandet stod spesielt sterkt i denne bevegelsen. I 1915 høyrde 12 av dei 14 registrerte bygdebaserte historielaga til på vestlandet, 13 om ein også reknar med Agder (Hosar 2009). Då var det kanskje ikkje så overraskande at det var nettopp i vestlandets hovudstad det fyrste skeidet av sitt slag vart arrangert?

Eit av foredraga som vart haldt på skeidet, og som truleg har fått mest merksemd i ettertid, er Edvard Bull si «Inledning til bygdehistorisk studium», utgitt av Vestlandske Historielags Fællesforening i 1919, og på nytt i Kristiania i 1924.  Likevel, notatboka til Hannaas (EFA Hannaas 159 NOR) vitnar om at det også var store namn innan folkeminneforskinga som føreleste i Bergen desse dagane. Her finn me notatar frå forelesningar med Knut Liestøl («Utsyn yver folkeminni», «Grunntanken i folkeminni», «Innleiing» og «Visor») Reidar Th. Christiansen («Eventyr» og «Trolldom») , Magnus Olsen (fleire førelesningar om stadnamn), og den svenske folkloristen Carl von Sydow («Jul», «Seder og bruk» og «Folkemedicin»). 

Bakerst i notatboka etter Hannaas finn ein nokre lause lappar. Bakpå ei kvittering for «dyrtidstillæg» Hannaas fekk i fyrste kvartal av 1918, finn me noko som ser ut som notatar om segner, og som kan høyre saman med noko av det Hannaas sjølv forelas om. Han heldt to forelesningar under folkeminneskeidet. Den eine var om segner frå Vestlandet, og manuskriptet finst i Hannaas-samlinga med arkivreferansen EFA Hannaas 193j NOR. Den andre forelesninga var om gåter. Denne forelesninga finst der ikkje notatar frå i samlinga, men ho er omtalt i ei avisnotis om skeidet.

Skeidet vart arrangert frå 12.-17. august. Foredraga, 29 i talet fordelt på 12 foredragshaldarar, vart halde på Bergens Museum. Desse 12 foredragshaldarane var, i tillegg til dei seks omtala ovanfor, med titlar Prof. Haakon Schetelig, Sogneprest Olaf Olafsen, Godseigar G.F: Heiberg, Overlærar Kristian Bugge, Dr. K. Østberg og lærar J. Aaland.

I løpet av veka kom mellom 150-200 deltakarar innom. Dei fleste var lærarar frå, eller busett på, Vestlandet, og fleire hadde fått stipend frå sine lokalhistorielag for å delta på kurset. Fleire av deltakarane har også vore bidragsytarar til Bergens Museums folkeminnesamling og Norsk Folkeminnesamling. Det vart arrangert overnatting for dei tilreisande på Lungegaarden skole.

Avisnotisar om skeidet i månadane før august 1918 vitnar om at også Knut Liestøl var med i styret for skeidet. Sjølv skreiv han eit innlegg om «Folkeminneskeid» i  Den 17. Mai , 26. juni 1919, i forbindelse med arrangeringa av dei to påfølgjande skeida i Kristiansand og på Hamar i 1919. «Det er skipa slik at kvart skeid tek serleg umsyn til den landsluten der det vert halde» skriv han, og at talet på deltakarar ved skeidet i Bergen «viser at folk kjende trong til aa faa den rettleiding eit sovore skeid kann gjeva». Desse skeida var altså arrangert for å lære opp entusiastiske bygdesogegranskarar og folkeminnesamlarar rundt om i landet, noko som, i fylgje ei notis om oppmoding til å melde seg på skeidet i avisa Nordfjord, 05. juli 1918, var nødvendig fordi ikkje alle bygdesogeverka som hadde kome ut var «so gode som ein kunde venta». Mange av dei som byrja med denne granskinga og samlinga «hev ikkje altid det skyn og den tone som skal til» står det.

Liestøl (1919) skriv at bygdesoge og folkeminne «heng so i hop at det høver best aa taka dei under eitt paa same skeidet». Folkeminna er ein del av bygdesoga, skriv han, og bygdesogegranskarar må ha noko greie på folkeminna for å gjera best mogeleg arbeid. Men folkeminnegranskinga er også ei sjølvstendig vitskapsgrein, som strekker seg frå det lokale til det nasjonale, fortset han. Målet var at begge desse greine skulle vera likestilte på skeida, slik at interessene til alle deltakarar vart ivaretatt. Dette er kanskje ein kommentar til kritikken som kom etter skeidet i Bergen.  Sjølv om dei fleste avisnotisane vitnar om fornøgde og inspirerte deltakarar, vart kurset også kritisert fordi det la for lite vekt på det historiske og for mykje vekt på folkeminne og tradisjonsinnsamling (Hosar 2009).

Tanken bak eit slikt kurs med rettleiing om innsamling, både av bygdesoge og av folkeminne, heng saman med at dette vart sett på som eit viktig element i norsk nasjonalkultur. Utforsking og innsamling av lokal folkekultur var gjennom 1800-talet blitt ein del av det politiske og kulturpolitiske arbeidet med å framheve av norsk kultur og bygge nasjonal identitet (Eriksen & Rogan 2013:11). Dette er også ofte skildra som eit redningsarbeid. Liestøl (1919) skriv om motivasjonen bak skeidet: «Det gjeld um aa berga det som enno kann bergast av tradisjonar um gamal norsk folkekultur: soge og segn, dikting og tru, sed og skikk, arbeidsmaatar og livevis, o.s.b.  (…) Skal alt bergast maa me hava folk fraa alle landsens bygder til aa samla. Og me maa hava folk som kann skipa og granska tilfanget, so ein kann faa bygdesogor og folkeminnebøker».

At skeidet inspirerte deltakarane er skildra i Martin Eide, lærar i Hosanger, si helsing, prenta i Bergens Tidene 21. august 1918.

Folkeminneskeidet i Bjørgvin. Ei takk og ei helsing.

Me samlast her i Bjørgvins gamle stad
Ein flokk av kunnskapstyrste pedagogar,
Og gjæve bønder benkjast rad paa rad
So bar det inn i forne kjempe-skogar,
Og nerd vart elden som i barmen logar.

Me drakk av Mimers brunn idagar seks
Og glytta inn til forne farne tider.
No brydder straa og bjarte blomar veks
I sol og dogg i sumargrøne lider,
Og blomen mognar seg til frukt umsider.

No fer me heim til arven kvar hjaa seg
Med større syn paa folket, bygdi landet.
Dei bjarte blink fraa skeidet viser veg
Til liv og lagnad i dei tider vande.
So yrkjer me og fester ættarbandi.

Bjørgvin, 17de aug. 1918.
Martin Eide.

Kjelder:

EFA Hannaas 159 Nor

Eide, Martin. 1918. « Folkeminneskeidet i Bjørgvin. Ei takk og ei helsing” i Bergens Tidende, onsdag 21. august, 1918

Eriksen, Anne & Bjarne Rogan (red). 2013. Etnologi og folkloristikk. En fagkritisk biografi om norsk kulturhistorie. Novus forlag.

Hosar, Hans P. 2009. «Vitale hundreåringar på Vestlandet» i Lokalhistorisk magasin: meldingsblad for Landslaget for lokalhistorie og Landslaget for lokal- og privatarkiv. 2009 Vol. 20 Nr. 2, s.32-34.

Hundstad, Dag. 2020. «Lokale Historier». Tidsskrift for Kulturforskning, nr. 1 (august), s. 5-28.

Liestøl, Knut. 1919. «Folkeminneskeid» i  Den 17. Mai, 26. juni 1919

En visebok som historisk kilde

Av Mari Ringnes Gløtberget

Blant Moltke Moes etterlatte arkivmateriale i Norsk Folkeminnesamling finner vi flere visebøker fra 1700-tallet. Nøyaktig hvordan disse havnet hos Moe kjenner vi lite til, men trolig har han vært den siste i rekken av bøkenes flere eiere. Én av bøkene i samlingen er kilde både til betydningsfull norsk lyrikk og til en familiehistorie fra Trøndelag. 

Boka er påbegynt i begge ender og har derfor også to tittelblad. Den ene halvparten av boka er viet en tekst med følgende innledende tittel: 

«Poetiske Samlinger udgivne af Det Norske Selskab om Axel Tordsen og Skiøn Walborg af P.H. Frimann. København 1775». 

«Poetiske Samlinger udgivne af Det Norske Seskab om Axel Tordsen og Skiön Walborg af P. H. Frimann» står det med sirlig håndskrift fra 1775 i viseboka.

Det tittelen viser til er dikteren og diplomaten Peter Harboe Frimanns (1752-1839) romanse bygget på den kjente folkevisa «Aksel Tordsøn og skjønn Valborg». Frimanns tekst var en av flere som ble utgitt i Poetiske samlinger av Norske Selskab i 1775. Privateide visebøker som denne er gjerne skrevet av eieren selv og gikk ofte i arv. De kunne inneholde blant annet skillingsviser, ballader og salmer. Viseboksjangeren er i stor grad fundert på avskrifter av allerede nedtegnede viser. Folkevisene er tradisjonelt overført muntlig og de få trykte utgavene var en sjeldenhet hos folk flest. Det samme gjelder da også for denne boka, hvor eieren har skrevet av Frimanns bidrag til Poetiske samlinger

Aksel og Valborg 

Folkevisa «Aksel Tordsøn og skjønn Valborg» handler om det unge kjæresteparet Aksel og Valborg som ikke får hverandre, og er uvanlig lang med sine 200 strofer. Visa går også under navnet «Aksel og Valborg». Typekatalogen for nordiske middelalderballader plasserer folkevisene i seks kategorier etter form, innhold og stil. Aksel og Valborg klassifiseres her som en riddervise med TSB-nummer D 87. Et fellestrekk ved riddervisene er skildringen av menneskelige konflikter, ofte kjærlighetsforhold, hvor mange får en tragisk utgang. Det finnes omkring 300 av disse i Norden. 

Muntlig overføring av folkevisene har gitt oss mange ulike varianter av de samme visene. Det samme gjelder også for «Aksel og Valborg». Bare i Norsk Folkeminnesamling er det registrert 13 ulike varianter med stor spredning i både tid og sted for nedtegnelse. 

Fra hånd til hånd 

I bokas andre halvpart finner vi flere nedskrevne folkeviser og mange er forfattet av medlemmer av Norske Selskab. Her finner vi blant annet flere hyllestdikt til kongelige eller andre, for eksempel «Sang om Vagtmester Thor Hovland tilegnet Soldaterne af den i Feldten staaende Norske Armee. Christiania, 1808 av Bendix Prahl». 

Denne delen av viseboken har Anna Margrethe Throne brukt til å skrive av en rekke dikt.

Førstesiden i denne enden av boka forteller oss at visene er nedtegnet av Anna Margrethe Throne. Det var ikke uvanlig at eieren av en visebok skrev sitt eget navnet i den. Da bøkene ofte gikk i arv eller ble gitt videre finner vi gjerne flere navn og kan på denne måten spore bokas reise. 

Anna Margrethe har kalt samlingen viser for «Adskillige Nye og Smukke Viisser. Tiid efteranden Skrevet i denne Bog» og signert det hele den 8. mars 1787. Noen år senere skriver hun på den samme siden at hun ønsker at datteren Martha Angel Throne skal overta boka: 

Denne Bog for æres min Datter; 

Martha Angell Throne, til Erindring af 

mig som selv haver skrevet Det meste af det som 

er skrevet her i, med Eegen haand 

Berg 29. August 1793 A. M. Throne 

Vi finner begge disse kvinnene i digitaliserte norske kilder. Her omtales de med ulike navn i forskjellige sammenhenger, men i Bernhoft-slektens stamtavle finner vi Anna Margareta Tønder Bernhoft. Hun var født i Meldalen i Sør-Trøndelag 3. februar 1758, død 25. januar 1834. 17 år gammel blir hun gift med 53 år gamle oberst Johan Christian von Throne (1722-1810). Sammen hadde de sju barn. Deres andre barn og eldste datter var Martha Angell, født i 1777. Hun ble senere gift med danske Georg Vilhelm Willumsen (1768-1834). Han var da kapellan i Støren og ble senere sogneprest i Suldal, deretter i Bø og i Sigdal. Martha Angell og Johan Christian fikk ni barn.  

Martha Angell døde i Sigdal 22. november 1844. Om hun ga viseboka etter sin mor videre til et av sine egne barn kan vi ikke vite. Det er ikke skrevet flere navn i boka før Moltke Moe har påført sitt eget i 1873. Da var han selv bare 14 år. At Moe selv var fra Sigdal (senere Krødsherad) kan være med på å forklare hvordan boka havnet hos han. Bokas vei fra Moltke Moe til Norsk Folkeminnesamling kjenner vi imidlertid godt. Takket være han er den nå trygt bevart og vi kan følge dens reise fra Trøndelag, via Ryfylke, Telemark og Buskerud, til et arkivmagasin ved Universitetet i Oslo – 235 år etter at oberstinne Anna Margrethe Throne sirlig skrev av teksten om Aksel og Valborg og flere andre folkeviser. 

Kilder: 

M. Moe 84, Norsk Folkeminnesamling, Universitetet i Oslo. 

Bernhoft, Emilie (1885) Stamtavle over slægten Bernhoft

Busetnad og folkeliv i Soknedal : gard og grend. B. 1 (nb.no) 

Dokumentasjonsprosjektet ved UiO 

Norsk Folkeminnesamling (UiO): «Ballader» 

Norske Selskab (1793), Poetiske Samlinger 1. 

Norske Stamtavler. B. 1 (nb.no) 

Store norske leksikon «Ridderviser» 

Barnekultursamlinga ved Etno-folkloristisk arkiv

Skriven av Line Grønstad

På 1970-talet samla studentar og tilsette etnologar og folkloristar ved Universitetet i Bergen inn store mengder barneleikar, vitsar, songar, regler og forteljingar frå barn.

«Utan dirigering frå vaksne»

Det var folkloristen Reimund Kvideland (1935-2006), som var primus motor for dette innsamlingsarbeidet. Han var universitetslektor ved UiB frå 1966, og saman med studentar og forskarar i folkloristikk og etnologi, samla han frå slutten av 1960-talet til byrjinga av 1980-talet, materiale om barns kultur.

Barnekultur vart forstått som “den delen av kulturen som barn sjølv skaper, organiserer, aktiviserer og forvaltar utan dirigering frå vaksne” (Kvideland 1983:110). Ved skildring av leikar, songar, nedteikningar av vitsar, gåter, rim og regler gjort av barna sjølve, kunne munnleg tradisjon, språk og haldningar blant barn dokumenterast. Interessa for samtidsdokumentasjon og inkludering av tidlegare mindre dokumenterte grupper i samfunnet, var hovudmotivasjon for innsamlingsarbeidet.

Innsamlingsarbeidet

Materialet består av notatar frå observasjon, intervjutranskripsjonar og opptak, og barn sine eigne oppteikningar av vitsar, gåter, forteljingar og leikar anten på munnleg oppmoding eller som del av spørjelister. Innsamlingane gjekk føre seg i klasserommet med og utan lærar, og i miljøet der ungane leika på fritida.

Arbeidsmåten var gjerne å ta kontakt med skular, og få tid i klasserommet utan lærar. Her fortalde studenten eller forskaren kva dei var på jakt etter, og kom med døme på leikar, vitsar, songar og tilsvarande. Elevane skreiv så ned sine favorittar og utval av eige repertoar. Desse handskriftene er ein del av materialet. Basert på desse vart 4-5 barn spurt om å delta i intervju der det vart gjort lydopptak medan dei fortalde om leiken og fortalde vitsar.

Andre gonger møtte studentane og tilsette ved EFA barna ute på leikeplassane og spurte om leikane dei leika der, kven dei lærte leikane av, og om vitsar og songar fortalt i miljø utan vaksne autoritetspersonar til stades. Vidare, vart det gjennomført innsamlingar der særleg skular og klasser vart oppmoda om å sende inn sine leikar og vitsar.

Barnekultursamlinga inneheld også uttrykk for barnekultur som vart produsert med andre føremål enn som dokumentasjon. Dette gjeld til dømes minnebøker, brev til julenissen og ei samling med konfirmasjonskort. Som med leikane og vitsane og songane, er noko av dette materialet spesifikt barnetradisjon, medan noko deler dei med vaksentradisjonen.

Hugsar du gåtene som forteljaren teikna? Ei rekke slike droodles finst i samlingane til EFA.

Kven samla inn, og kor samla dei frå?

Innsamlingane vart gjennomført av studentar og tilsette ved Nordisk institutt, og så ved Etno-folkloristisk institutt (EFI) då det vart skipa i 1972. Innsamlingane høyrde til ulike forskings- og dokumentasjonsprosjekt. I tillegg til Kvideland var særleg etnologen Åse Enerstvedt sentral. Vidare vart det gjennomført fleire innsamlingsaksjonar, der ulike sparebankar var involvert, som den nasjonale Bli med på leken-aksjonen til Sparebankene i 1979. I 1981 samarbeidde EFI med lokale sparebankar i prosjektet Bli med på spøken der vitsar og gåter blei samla inn frå Bergensområdet og Ørsta og Volda på Sunnmøre.

Innsamlingane er i stor grad gjennomført i Bergensområdet, med eit visst tilfang frå Stavanger, Sogn, Hardanger og Sunnmøre. Det finst også materiale som dekkjer heile landet, ikkje minst gjennom Bli med på leken, og frå store delar av verda i ei samling med julenissebrev. Det meste av materialet i Barnekultursamlinga er frå perioden innsamlinga vart gjort, men også eldre dokument vart samla inn, som til dømes minnebøker, der den eldste er frå 1847.

Barnekultur som folkekultur

Barns kultur kan sjåast som ein viktig del av folkekulturen. Det munnlege og den immaterielle kulturen mellom barn er viktig for å forstå leikens betydning for sosialisering og korleis barn taklar vanskelege tema. I samlingane ved EFA har det blitt lagt vekt på traderingsprosessar, nemleg korleis barns kulturelle repertoar og tilknytte førestillingar blir kommunisert.

På 1970-talet var barnekulturen ein sentral del av samtidsdokumentasjonen. Femti år seinare har samlingane fått ein stor kulturhistorisk verdi ved at dei dokumenterer barns praksisar i ein avgrensa periode før datateknologien endra barns måtar å leika på.  

Innhaldet i Barnekultursamlinga – «Bli med på …»

Barnekultursamlinga inneheld mange tusen forteljingar og vitsar og eit mangfald av leikar som dokumenterer barns leikande praksisar, forteljesjangrar og førestillingsverder. Ho er på om lag 33 000 sider, i tillegg til ei mengd med lydband, nokre foto og noko videoopptak.

Den største samlinga, med nesten halvparten av det fysiske materialet, er EFA Barnevitser (Bli med på spøken) (1981). Dei 582 mappene/konvoluttar inneheld 14391 sider. Kvar mappe/konvolutt kjem frå ein skule, og inneheld svar frå eitt eller fleire klassetrinn. Hovudvekta ligg på 4-6 klasse (altså storskulen), men ein god del kjem frå ungdomskulen, og nokre få kjem frå tredjeklasser. Skulane ligg i Bergensområdet og Sunnmøre, og innsamlinga vart gjort i samarbeid med lokale sparebankar.

Svært stor, med nesten ein tredjedel av den totale mengda, er EFA Bli med på leken (1979). Ho er resultat av innsamlingsaksjonen Bli med på leken gjennomført i samarbeid med Sparebankforeningen i Norge. Innsamlinga var retta mot barneskuleborn til og med 6. klasse, og dekte dermed heile barneskulen. Dei om lag 10 500 svara frå heile landet er organisert etter type leik: Blindebukk, spill, leikar med leiketøy, ballspel og balleikar, hyssingleik, gruppeleik, fangeleikselskapsleik, sangleik, paradis, hoppe tau, og hoppe strikk. Eit utval av desse er publisert i Barnas eget lekehefte (Enerstvedt & Kvideland 1980). Publisitet rundt innsamlinga finst i ei mappe kalla EFA Barnetradisjon med 10 avisutklipp samla gjennom Norske Argus.

Sparebankenes lekeaksjon i 1979. Slike hefter vart delt ut på skular over heile landet, og over 10 000 barn delte sine favorittleikar i ord og teikningar med etnologane og folkloristane i Bergen.

Innsamlingar gjort av studentar og forskarar

Ulike innsamlingar av barnetradisjonar gjennomført av studentar og andre, kan sjåast som ein tredje, viktig del av materialet:

EFA Barnetradisjon (1964). Barnetradisjonar samla inn av Borghild Foldøy på Bø skule, Raudaker på Jæren. Mappa inneheld 86 sider.

Dokumentasjon av barnetradisjonar frå skular i Bergensområdet og Jondal (1969). I alt 47 mapper høyrer til her. 22 konvoluttar inneheld transkribert intervjumateriale og utskrivne kartotekkort. Kvar konvolutt er organisert etter lydband, og dekker ein eller fleire skular/skuleklasser. Dette innsamlingsarbeidet er gjort av Magne Velure, som då var magistergradstudent og hadde dette som betalt oppdrag frå Kvideland. Utanom kartotekkorta inneheld desse konvoluttane anslagsvis 176 sider med transkribert materiale (frå tre til om lag femten sider i kvar konvolutt). 24 konvoluttar er merka med namn på skulen, klassetrinn og tal på elevar, og inneheld forteljingar, vitsar og leiker barna har skrive ned sjølv. I dei 24 konvoluttane er innhaldet etter 543 barn samla. I konvoluttane er det anslagsvis 1500 sider med vitsar, gåter, songar og forteljingar.

EFA Studentinnsamling (1969-1974). Denne mappa inneheld vitsar, leiker og gåter samla inn av studentar gjennom ymse studentprosjekt, og består av 205 sider.

EFA S Halmøy 1 og 2 (1970-1975). Mappene består av vitsar samla inn frå 6. klasse ved Bergensskulen Ny-Krohnborg skole. Materialet er samla i sju “arbeidsbøker for løsblader”. Tre arbeidsbøker inneheld vitsar frå 6. trinn mellom 1970 og 1975 (ca. 180 sider). Fire arbeidsbøker inneheld vitsar frå 5. trinn samla i 1972 og 1975 (ca. 88 sider). Totalt i dei to mappene er det om lag 268 sider.

EFA Barneskremme 1 (1972). Mappa inneheld forteljingar om kva barn vart skremt av, samla inn av Kvideland ved Kleppestø handelsskole, 9. trinn. Mappa inneheld om lag 75 sider.

EFA Barneskræmme 2 (om lag 1971 og 1976). Denne mappa inneheld også forteljingar om kva barn blir skremt av, og vart samla inn av Leif Ervik på eit gymnas i Sarpsborg, og av elevar på eit gymnas i Sarpsborg. Mappa inneheld 43 sider.

EFA Barnetradisjon (1972). Desse barnetradisjonane vart samla inn frå 5. klasse ved Christi Krybbe skoler i Bergen. Mappa inneheld 57 sider.

EFA Barnetradisjon (1972 om lag). Samlaren her er Kristian Andersen, som hadde desse frå danske skulebarn, sannsynlegvis frå femte klasse. Her er det 13 sider.

EFI Barnetradisjon (1972). Den eine av dei to mappene med dette namnet inneheld forteljingar om barnetradisjon der forteljarane viser til 1915 og 1920-talet, og til 1964. I tillegg inneheld ho innsamla arbeid frå studentar. Ho inneheld 14 sider. I den andre mappa er innhaldet det innsamla arbeidet til studentar, og rapportar basert på dette frå 1970-talet. Her finst også nokre foto som illustrerer innsamlingssituasjonen. Denne mappa inneheld 126 sider.

EFA Minna Arntzen 1-3 (1973). I Arntzen si undersøking samla ho inn såkalla groteske vitsar frå 8 klasse, 9. klasse og 1-3 gym i Bergen ved hjelp av spørjelister. Dei tre mappene inneheld 366 sider i alt.

“Barnetradisjon. Samlet inn i området omkring Repslagergaten, 18-29/6-73. Svein Schrøder Amundsen.” (1973). Denne mappa inneheld i tillegg transkripsjon og feltrapport frå Magne Velure, og inneheld 37 sider.

EFA Ellinger (1973). Samling med ellingar som bladet Vårt blad fekk tilsendt etter opprop. Innsendarane var for det meste barn, men også nokre godt vaksne delte ellingar frå barndommen sin dei fyrste to tiåra av 1900-talet. Mappa inneheld 54 sider.

EFA Thor G. Norås 1 (1974). Norås har samla inn barneleik frå ulike gatemiljø i Stavanger, og mappa inneheld 13 sider.

EFA Brekke, L.O. Barnetrad. (1978). Mappa inneheld 16 sider med vitsar samla inn frå Flatbygdi barne- og ungdomsskule frå Vik i Sogn.

EFA Barneleik (1982). Kvideland samla barneleikar frå Sotra V.G. Skole. Mappa inneheld 23 sider.

Materiale utan innsamling som føremål

Vidare, inkluderer Barnekultursamlinga ein del materiale som vart skapa med andre føremål enn innsamling:

EFA Minnebok 1-19 (1898-1972). Samlinga består av 19 minnebøker. Kvar bok varierer i storleik frå 11 til 141 sider.

EFA Julenissebrev 1-106 (1972-1975). Dei 106 konvoluttane inneheld 2050 brev, som varierer frå å vere postkort med og utan julemotiv til A4-ark med og utan linjer, med tekst og teikningar på. England, Irland og Noreg dominerer blant avsendarlanda, men også barn og nokre vaksne frå andre europeiske land, frå fleire afrikanske land, Oceania, Asia og Nord- og Sør-Amerika har sendt brev. Jugoslavia og Vest-Tyskland finst ikkje lenger, men er representert blant avsendarlanda her. Breva vart gjerne adressert til Julenissen, Nordpolen, eller tilsvarande, og vart levert til Oslo. Eit utval av desse vart oversendt til EFA.

EFI Konfirmasjonskort 1 (1974). Mappa inneheld 29 konfirmasjonskort gitt til konfirmanten.

EFA Glansbilledalbum (Udatert). Dette album med glansbilde i er på 18 sider.

Kartotekkort – eit slags oppslagsverktøy før EDB og internett

Til sist, inneheld Barnekultursamlinga ei kartotekkortsamling der barnetradisjon og vitsar har blitt systematisert. Kartotekkorta er merka med innsamlar, namn på elev, skule og årstal. Dei er sortert etter skule/geografi og sjanger. Skulane ligg i Bergensområdet. Kartotekkorta representerer døme på arbeidsmåten ved arkivet på 1970-talet, og var ein måte å få tilgang til materialet på som gjorde det oversiktleg og handterleg.

Barnekultursamlinga inneheld altså ei rekke ulike former for materiale som saman seier noko om interessa for dokumentasjon av erfaringar knytt til visse tema for ei særleg gruppe i samfunnet. Kartotekkortsamlinga seier noko om korleis materialet vart systematisert og gjort tilgjengeleg for bearbeiding og forsking. Innhaldet røper ein nysgjerrigheit på uttrykk frå barna. Vidare, visast ein tanke om viktigheita av å dokumentere barna sine eigne kulturuttrykk som ressurs for barna sjølv, og som ressurs for å forstå barn sine vilkår for oppveksthøve.

Det finst meir!

Det er grunn til å tru at det kan finnast meir materiale som høyrer heime i Barnekultursamlinga, og dette er ikkje ei fullstendig liste. Til dømes har EFA mellom anna ei rekke lydband med opptak av samtalar og feltarbeid knytt til barneleik som ikkje er skildra her.

Lese meir?

Her er nokre bøker og artiklar basert på Barnekultursamlinga:

Enerstvedt, Åse (1983). Tampen brenn: norske barneleikar. Oslo: Det Norske Samlaget. https://www.nb.no/items/e283d70f1b48d8028724d1e0fa861752?page=0&searchText=oaiid:%22oai:nb.bibsys.no:998230958004702202%22.

Enerstvedt, Åse (1987). Roser er røde…: Minneboken fra 1790 til i dag. Oslo: Aventura Forlag. https://www.nb.no/items/5f2fc06ecaea43c238b7984f05471e93?page=0&searchText=oaiid:%22oai:nb.bibsys.no:998741783204702202%22.

Enerstvedt, Åse og Reimund Kvideland (1980). Barnas eget lekehefte. Oslo: A.S. Sparebankmateriall – SPAMA. https://www.nb.no/items/d51a1ac1c0d96983d8ab319c61dd632b?page=0&searchText=barnas.

Kvideland, Reimund (1976). «Barnetru. Ein faktor i den kulturelle innlæringsprosessen». Fataburen. Særtrykk.

Kvideland, Reimund (1979). Historier om døden som del av barns kompensatoriske sosialisering. I: Tidsskrift for samfunnsforskning 20, s. 565-572. https://www.nb.no/items/96e80056cb2a140d28c5599070a31f9d?page=573&searchText=seriestitleid%22oai:nb.bibsys.no:999006779964702202%22. I artikkelen viser Kvideland til ei rekke døme på ulike spøkelsesforteljingar, vitsar og liknande som barn har fortalt kvarandre der døden blir tematisert. 

Kvideland, Reimund (1987). Barns vitsar og gåter frå ein sosialiseringssynsvinkel. I: Barn og humor: Artikkelsamling frå et tverrfaglig forskningsseminar Mariaholm skolesenter, 26.-28. januar 1987. https://www.nb.no/items/ea06b98f48258d06ac926c2df3ddb436?page=151&searchText=reimund

Kvideland, Reimund (1978). Verbal tradering i enkulturationsprocessen. I: Nils-Arvid Bringéus og Göran Rosander: Kulturell kommunikation. Lund: Bokförlaget Signum. s. 41-52.

Kvideland, Reimund (1983) Barnekultur. I: Magnhild Gravis: Barnet og talemålet. Oslo: Universitetsforlaget. S. 110-117.   https://www.nb.no/items/bfdf8742bec0f15d1c7ee60ee02e567a?page=111&searchText=reimund

Oftedal, Aud (1972). Stavangerbarns muntlige tradisjoner. Magisteravhandling i folkloristikk, Universitetet i Bergen.

Reme, Eva (2013). Reimund Kvideland (1935-2006). I: Bjarne Rogan og Anne Eriksen: Etnologi og folkloristikk. En fagkritisk biografi om norsk kulturhistorie. Oslo: Novus forlag. s. 283-296.

Ei rekke semesteroppgåver på 1970-talet.

Hannaas-samlinga

Av Angun Sønnesyn Olsen

Hannaas-samlinga er ei folkeminne- og språksamling etter filologen og folkeminnesamlaren Torleiv Hannaas (1874-1929). No har me nominert denne til Norges dokumentarv, og uansett utfall så synes me at den er så verdifull at me vil dele litt om den her.

Den eldste delen av EFA

Me har tidlegare skrive om oppstarten av Folkeminnesamlinga ved Bergens Museum. Hannaas-samlinga er grunnlaget for denne, og består av det Hannaas sjølv samla inn, eller fekk tilsendt av andre bidragsytarar, i tidsrommet 1896-1929. No utgjer Hannaas-samlinga den eldste delen av Etnofolkloristisk arkiv (EFA) ved Universitetet i Bergen.

Folkeminne, namn og dialekt

Hannaas-samlinga er kjenneteikna ved breidda i materialet. Ho inneheld segner, stev, viser, balladar, visehandskrifter, leikar, skikkar, truer og svartebøker, i tillegg til ordtak, ordsamlingar, stadnamn, folkenamn og kunamn, hovudsakleg frå Vestlandet og Agder. Samlinga inneheld også eldre brev og manuskript Hannaas har samla, samt hans egne forelesningsnotatar, både frå forelesningar han har høyrd og forelesningar han har halde sjølv, og manuskript til trykte bøker og artiklar.

Hannaas hadde ei spesielle interesse for innhaldet i, og forma på bygdemålet. Dette førte til at samlinga ved sida av folkeminne også inneheld dokumentasjon av vestlandske dialekter. I ei årsmelding frå Bergens Museum skriv Hannaas at Folkeminnesamlingi «hev ei serskild samling for spraaklege, litterære og kulturelle folkeminne». Perioden materialet stammar frå, er særskilt 1800-talet og tidleg 1900-talet, med fragment av eit 1400-tals manuskript som det eldste dokumentet.

Feltreiser og faglege nettverk

Mykje av materialet har Hannaas samla inn på feltreiser. Innsamlingsmetoden liknar den andre samtidige folkeminnesamlarar hadde; han besøkte folk, ofte eldre, i det området han reiste til, og skreiv ned det dei hadde å fortelje eller syngje. Feltnotatane vitnar om at han spurde seg rundt etter moglege informantar, og oppsøkte personar han fekk høyre om undervegs. Ikkje alt er skrive inn i notisbøker, det er og mykje folkeminnematerial notert på lause ark og baksider av diverse andre skriv, noko som vitnar om at Hannaas noterte på det han hadde tilgjengeleg (Alver 1953).  

I tillegg til sjølv å samla inn folkeminne, bygde Hannaas opp eit fagleg nettverk av samlarar, særleg frå Vestlandet og Agder. Då han arbeidde ved Stord offentlege lærarskule fekk han lærarstudentane til å samle inn folkeminne for seg. Mange av desse vart faste bidragsytarar til Hannaas-samlinga. Dette nettverket kjem også tydeleg fram i Hannaas si store gåteinnsamling.

Gåtesamlingar

Gåteinnsamlinga til Hannaas hentar inspirasjon frå stortingspresident og grunnleggjar av Bergens Museum, W.F.K. Christie (1778-1849) si interesse i folkeminne og språk.  Christie samla inn gåter på 1840-talet, parallelt med at P. Chr. Asbjørnsen, Jørgen Moe, Magnus Brostrup Landstads og Sophus Bugge samla inn eventyr, segner og balladar.

Inspirert av Christie, starta Hannnaas si gåteinnsamling i 1916. Han sette inn annonse i aviser og fekk slik bidrag frå heile landet. Eit år seinare sendte han ut skriv til lærarar ved ungdomsskulane rundt om i landet og ba om hjelp til innsamlinga. Hannaas samla også på eldre handskriftsamlingar. Ei av desse, ei visebok frå Nordhordland datert 1806, inneheld 40 gåter og er den eldste samlinga med gåter skrive opp her i landet. Gåtene etter Christie vart gitt i gåve til Hannaas og Folkeminnesamlinga av W.H. Christie i 1924, grandnevøen til Christie. Til saman utgjer desse gåtesamlingane den største og rikaste samlinga av tradisjonelle gåter i Noreg.  

Om samlinga etter Hannaas si tid

Hannaas-samlinga starta opp som Folkeminnesamlinga ved Bergens Museum i 1921.

Gustav Indrebø (1889-1942) tok over styringa av Folkeminnesamlinga i 1930. Han gjorde eit stort arbeid ved å organisere og katalogisere materialet etter Hannaas. Samlinga har sidan hatt ulike institusjonstilknytingar, og har difor vore flytta fysisk fleire gonger.

Etter at Universitetet i Bergen vart oppretta i 1946, vart samlinga knytt til universitetet. Professoratet i vestnorsk målføregransking, samt folkeminne- og målføresamlingane som fylgde med, vart vidareført i Institutt for nordisk filologi. Instituttet vart oppretta i 1953, og i høve denne omorganiseringa ordna folkloristen Brynjulf Alver (1924-2009) samlinga på nytt. Heile samlinga fekk nye arkivnummer, men rekkefylgja Indrebø hadde organisert materialet etter, vart behalde. Alver laga eit nytt register, der folkediktinga vart ordna etter typenummer og kategoriar som fylgde den folkloristiske forskinga på 1950-talet.   

Ved opprettinga av Etnofolkloristisk institutt (EFI) i 1972 vart hovuddelen av samlinga innlemma i det tilhøyrande og nyoppretta forskingsarkivet Etnofolkloristisk arkiv (EFA), medan språkmaterialet vart att ved Nordisk Institutt, seinare LLE. Oppdelinga av materialet fylgde innhaldet; det som handla mest om språk og målføre vart verande, mens det materialet som høyrde til dei meir klassiske folkeminnesjangrane vart lagt til det nye instituttet.  

I perioden har tilgangen til arkivet variert, og over fleire år har mangelen på arkivar gjort at historikken til samlinga, samt arkivordenen i det fysiske arkivet sakte har gått i oppløysing. I samband med å klargjere materialet til digitalisering, vart det oppdaga fleire lakuner. Dei største lakunene vart retta opp i ved at materialet i samlinga frå LLE og EFA vart førd saman att. Dette førde til at ein igjen kunne sjå heilskapen i samlinga. Det er likevel framleis lakuner i samlinga, og oppsporing av dette er eit pågåande arbeid.

Oversikt over samlinga

Då Indrebø katalogiserte samlinga på 30-talet, sette han det meste andre samlarar hadde sendt inn til museet under Hannaas sitt namn. Dette inkluderer rundt 200 ulike bidragsytarar. 12 samlarar har Indrebø likevel katalogisert under deira eigne namn. Materialet etter W.F.K Christie har seinare også fått egen arkivsignatur. I tillegg til 542 mapper med signaturen EFA Hannaas, består Hannaas-samlinga difor av fylgjande arkivsignaturar:   

EFA Aavatsmark 1: O.S. Aavatsmark (1855-1935), sjå  Ole Severin Aavatsmark – Wikipedia, segn frå Namndalen sendt inn i 1924. 1 mappe.  

EFA Bjelland 1: Otto Bjelland (1886-1982), sjå Otto Bjelland – lokalhistoriewiki.no, segner frå Hafslo, skrive av elevar ved barneskulen. 1924. 1 mappe.   

EFA Bjørgaas 1: Knut Bjørgaas (1883-1946), sjå Knut Bjørgaas – lokalhistoriewiki.no, eventyr frå Vossestrand 1916. Bjørgaas sendte også inn gåter til Hannaas si store samling. Desse er registrert under Hannaas. 1 mappe.   

EFA Christie 1-24: W.F.K. Christie (1778-1849), sjå Wilhelm Frimann Koren Christie – lokalhistoriewiki.no «Christies gaator». Inneheld også brev frå Ivar Aasen datert 30. mars 1860. Gåve til samlinga frå W.H. Christie 21. mai 1924. 24 mapper.   

EFA Delgobe 1-7: Henri Delgobe (1874-1950), sjå Henri Delgobe – lokalhistoriewiki.no Norske ord fraa Ryfylke, 1917-22, og viser og anna frå Røldal 1919-1922. 7 mapper.   

EFA Espeland 1: Arne Espeland (1885-1972), sjå Arne Espeland – lokalhistoriewiki.no, Eventyr frå Tingvatne, Hægebostad. 1904. 1 mappe.  Det er også material etter Espeland i notatane til Hannaas etter ei innsamlingsferd i 1921 (EFA Hannaas 432).   

EFA Mjaatveit 1-5: Elias Mjaatveit (1874-1957), sjå Elias Mjåtveit – lokalhistoriewiki.no Diverse folkeminne og ordlister sendt inn mellom 1916 og 1927. 5 mapper.   

EFA Moltu 1: Paul Moltu (1858-1933) Om båtbygging i Volda. 1924. 1 mappe.   

EFA Skolmen 1-3: Thora Skolmen (1868-1933), sjå Thora Skolmen – lokalhistoriewiki.no Folkeminne frå Land. 1917. 3 mapper. Skolmen sendte også inn gåter til Hannaas si store innsamling. Desse er registrert under Hannaas.  

EFA Sørestrand 1-5: Martinius Sørestrand (1892-1977), sjå Martinus Sørestrand -lokalhistoriewiki.no   Folkeminne frå Årdal i Sogn, 1921. 5 mapper. Sørestrand sendte også inn gåter til Hannaas si store innsamling. Desse er registrert under Hannaas.   

EFA Vilhelmsen 1: Vilhelm Vilhelmsen (1890-1962) sjå Vilhelm Vilhelmsen – lokalhistoriewiki.no Segner frå Seim i Nordhordland. 1909. 1 mappe.   

Vil du lese meir?

Her er eit utval tekstar om Hannaas og samlinga hans, samt tekstar som omtalar material frå samlinga:

Adams, Jonathan (2016). “‘Beware of false prophets’: A Fragment of the Old Swedish Miracle Homily Book” iMedieval Sermon Studies Volume 60, Issue 1 Full article: ‘Beware of false prophets’: A Fragment of the Old Swedish Miracle Homily Book (tandfonline.com) 

Alver, Brynjulf (1953). Torleiv Hannaas: Og hans arbeid med folkedikting. Universitetet i Bergen. 

Alver, Brynjulf (1956). Gåter frå Voss. Folkeminnenemndi, Voss. 

Berg, Kirsten Bråten (1991) Svein Knutsson Hovden. Bykle kommune.

Christie, W.F.K  & Kristofer Janson (1868) Norske gaator samlade av Stiftamtmann W. F. K. Christie. Bergen: F. Beyer. https://www.nb.no/items/047ff9895bed3950189f681933e61479?page=0&searchText=oaiid:%22oai:nb.bibsys.no:999328193114702202%22  

Hannaas, Torleiv (1925) Folkeminnesamlingi. I Bergens Museum 1925: En historisk fremstilling redigert av professorkollegiet. A/S John Griegs boktrykkeri, Bergen, s.  389-403.  

Hannaas, Torleiv (1927). Sogur frå Sætesdal. Sagde av Olav Eivindsson Austad. Steenske Forlag 

Indrebø, Gustav (1937) W. F. K. Christie: Norsk Dialect-Lexicon og nokre folkeminne og brev. Bergens Museums Årbok, Historisk-antikvarisk rekke, Nr. 1. A/S John Griegs boktrykkeri, Bergen.   

Kjus, Audun (2020). Jakten på gulatingstedet: En sagnhistorie. Tidsskrift for kulturforskning 2/2020, s. 87 – 110. 

Segner på Vestlandet. https://segner.no/.  

Sehmsdorf, Henning K., Reimund Kvideland (1999). All the World’s Reward: Folktales Told by Five Scandinavian Storytellers. University of Washington Press. 

Ågotnes, Hans-Jakob  (2013). Etno-folkloristisk institutt. I Bjarne Rogan og Anne Eriksen (red.). Etnologi og folkloristikk: En fagkritisk biografi om norsk kulturhistorie. Novus forlag, s. 623–643. 

Sodomi og Folgefonna

Av: Line Grønstad

For litt sidan fekk Etno-folkloristisk arkiv og Norsk Folkeminnesamling eit interessant spørsmål:  

[Finst det] eventuella homoinslag i myterna om glaciären Folgefonden/Folgefonna? Fredrika Bremer nämner nämligen att glaciären skulle ha bildats och täckt över sju byar för att människorna där var sodomiter, men hennes källa är Andreas Faye och hans uppteckning av myterna nämner ingenting sådant… så vi undrar om hon bara har fel eller om det faktiskt funnits en sådan tradition. 

Fredrika Bremer (1801-1865) var forfattar og ein viktig pioner innanfor kvinnesak i Sverige. I boka hennar Streit und Friede, oder Scenen aus Norwegen: Erzählung gitt ut i Tyskland i 1855, visest det til Faye som kjelde for segn der Folgefonna ligg over ei rekke bygder der sodomittiske skikkar skal ha blitt praktisert. 

Fotnoten frå Bremer si tyskspråklege bok, utgjeve i 1855 s. 36.

Ei enkel oversetjing av fotnoten høyrest slik ut: 

Ifølge sagnene ble flere steder/tettsteder der det fantes sodomittiske skikk/sedvaner, begravet under det gigantiske likkledet, og frem til i dag skal en kunne høre hanen gale under snødekket. Når solen skinner over fonnen, tror man å kunne se utallige svermer av småfugl i alle farger – hvit, svart, grønn, og rød – som flyr opp og ned over snøhavet. I tidligere tider trodde man at dette var sjelene til dalens gudløse beboere som svermet rundt her i form av fugler.  
Se Faye.       

Norske Andreas Faye, folkeminnesamlar, prest og historikar, var ein kjend mann i samtida si, og gav mellom anna ut Norske Folke-Sagn (1844). Her har han skrive ned eit sagn om «Folgefonden» (s. 227-228): 

Hvor denne merkelige isbræ nu kneiser, var i gamle Dage en frugtbar Dal, som hedte Folgedalen og bestod af 7 Kirkesogne. Dalens Beboere vare imidlertid saa overmodige og ugudelige, at Gud endelig i 10 samfunde Uger lod det der snee og slude uden Ophør. Den hele Dal blev nu opfyldt med Snee og alt Levende omkom; og fra den Stunde har Snee og Iis voret til den uhyre Masse der udgjør den berømte Folgefond. Her fandtes i gamle Dage utallige smaa Fugle af forskjellig Farve, hvide, sorte, grønne, gule og røde, der fløi op og ned i talløse Sværme, og disse ansaa man da for at være de ugudelige og fordømte Innbyggeres Sjele, der her vankede omkring og lode sig see i Fugleskikkelsende.  

Vidare viser Faye til ulike grunngjevingar nytta av forteljarane av segnet for at det er sant, mellom anna blir at elvene som renn vekk frå Folgefonna gjerne har med seg gamle fat og tilsvarande frå husa som skal vere under breen. Sjølv meinte han at innslaget om fuglane kan komme av namnet på breen: «Navnet Fuglefonden er udentvivl en Forvanskning af Foglefonden [sic]. Det blir underbygd av at namnet på breen skal komme av ordet folga, som betyr ‘tynt snødekke’, og heng saman med det norrøne folginn, som betyr ‘skjult’, ifølgje Store norske leksikon. Opphavet til namnet har altså ikkje noko med fuglar å gjere, men lydbildet liknar, og slik kan ideen om fuglane ha oppstått. 

Folgefonna. Foto: Zairon (CC-BY-SA 3.0)

Segnene som Faye har skildra, har vore levande i munnleg tradisjon. I segndatabasen Segner frå Vestlandet (der segn er henta mellom anna frå Norsk Folkeminnesamling og Etno-folkloristisk arkiv), finst det fleire variantar av det same segnet (også ein normalisert nynorsk-versjon av Faye). Transkripsjonane under er henta derifrå.  

Samlaren Rasmus Løland sende inn følgjande segn til Norsk Folkeminnesamling: 

Der som Folgefonna i Hardanger ligg no, har det ikkje alle dagar lege snø og klake, seier dei gamle. I utgamle dagar skal det ha lege tre (eller sju) kyrkjesokner der, og det skal ha vore rektig gilde bygder. Men så tok det så fælt overhand med synd og ugudlegdom i dei bygdene at Vårherre kunne ikkje bera over med det  lenger. Så let han bygdene snøa ned, og  alt levande som fanst der, blei øydelagt. Det er fortalt om ein mann som gjekk på ski rundt ei kyrkje medan det heldt på å snøa. Men det var ikkje lange stunda før snøen gjekk jamt med kyrkjetårnet. Då snøen gjekk så høgt at det var så vidt han rakk nedpå toppen av kyrkjespiret,  når han stakk   skistaven nedi snøen, torde han ikkje vara der lenger, og då tok han ut derifrå, og han blei nok berga.  

         Om somrane når det rann bekkjer utunder klaken på kantane av fonna, skal det ha fylgt skålabrot og mangslags anna gammalt skrap med, og det  syner at det har budd folk der. (’Nesten alle herikring trur òg dette er visst og sant. Korfor skulle snøen ikkje gå av der så vel som andre stader, viss det ikkje var noko uallminneleg med den fonna?’ pla folk spørja.) 

Eit anna segn samla av Torkell Mauland, vart gitt ut i Norsk Folkeminnelag si Folkeminne frå Rogaland. Det kan også finnast på Segner på Vestlandet, og går slik: 

I gamle dagar låg det ei stor bygd der som Folgefonna no er. Men folk der i bygda var så gudlause og fæle at dei jamvel brukte brødleivar (=brødmat) til å tørka føtene på. Så fekk dei det dei kunne venta seg, og bygda vart øydelagd. 

         Det heldt på med å snøa i langsameleg tid så det var som snøen ausa ned. Då vart heile bygda nedsnødd og folka òg. Ein einaste mann berga seg på ski. Han rende av stad så fort han kunne, og riste snøen av skiene etterkvart som han fall oppå. På den måten berga han seg og kom seg til ei anna bygd; men alle dei andre snødde ned. 

         I seinare tid skal det ein og annan gong ha hendt at dei har funne tinntalerkar og anna slikt som har flote ut av fonna. Det er leivningar av det innbuet som dei hadde dei folka som budde der i bygda. 

Folgefonna. Foto: Anna-Lena Flatland.

I 1913 skreiv Anna Naa, ein av lærarstudentane som Torleiv Hannaas hadde på Stord, ned ein versjon av sagnet, som er inkludert i Segner på Vestlandet:  

Ein gong for mange lange år sidan såg det annleis ut der Folgefonna no ligg. Der fanst ikkje snø; men der var flotte gardar og hus og vollar og bakkar og alt som til høyrde. Heile sju kyrkjesokner var der, og like mange kyrkjer og prestar. Men det var ikkje alt som det skulle vera der oppe, for folket var så vonde at det var reint fælt. Og det kunne ikkje Vårherre tola, og så måtte straffa komma. 

Det var nett ein søndag at ulykka kom. Folk flest hadde gått til kyrkje, og klokkeljom lyddest ut over dalen. Men då presten stod på stolen, kom det eit fælande brak, så det dundra i dalen. Eit ofseleg snøvêr fyllte lufta, og fleire skred kom veltande. Det fauk og det rauk, og snøen gøymde allting, la seg som eit liklaken over alt og alle. Ikkje eit liv vart berga, så nær som ei kjerring som hadde gått ned til Reisæter, nærmaste garden, for å låna ei trova(?).  

Anna Naa si skriftlege attgjeving av segnet om Folgefonna som ho har samla inn til læraren sin, Torleiv Hannaas. 

Alle variantane av segnet som her er nemnd liknar kvarandre i mangt og mykje. Ikkje i nokon av desse segnene blir det vist direkte til homofil aktivitet, men kva som blir lagt i at «folket var så vonde at det var reint fælt», «folk der i bygda var så gudlause og fæle at dei jamvel brukte brødleivar (=brødmat) til å tørka føtene på», «synd og ugudlegdom» og Faye sin «overmodige og ugudelige» er ikkje så godt å seie. Noko var ikkje bra som gjorde at Gud straffa innbyggarane i dalen og dekte dei med snø og sludd.  

Slike straffar der heile byar vart utsletta kunne minne om forteljingar frå det gamle testamentet mange heilt sikkert kjente godt til, og det gjorde Bremer si tolking nærliggande. Sodomi som omgrep har opphav frå den bibelske byen Sodoma som Gud øydela på grunn av umoral blant dei som budde der, ei forteljing som kan finnast i Fyrste Mosebok. Ideen om øydelegging av eit samfunn som straff for seksuell omgang på tvers av det aksepterte, kan såleis styrke tesen om at det er «homoinnslag» i mytane rundt Folgefonna. Men Faye skriv ikkje dette sjølv, korkje i Norske Folke-Sagn eller i den tidlegare utgåva frå 1833. 

Ein noko annleis variant, eller i alle fall eit segn som liknar på nokre måtar, er attgjeve av journalist og lokalhistorikar Jan Gravdal i ein annan blogg, slik:  

En gang i tiden, for over 1000 år siden, bodde det et folk på fjellet et sted mellom Odda og Kvinnherad.  Sagnet ville ha det til at dette folket ble seinere kalt «de som bodde i det åttende prestegjeld».  Det var et ondt folk, derfor var det ingen som ville ha noe med dem å gjøre.  Den gang var det ikke mye is der som Folgefonna var. Det var grønne daler, bratte fjellsider og spesielt var det  både vanskelig å komme seg inn og vanskelig å komme seg ut av dalen hvor det fordømte folket bodde. «Det åttende prestegjeld». Så kom isen tilbake. Det var kalde og regnfulle år.  Folk måtte dra fra dalene ettersom isen vokste. Men de fordømte dro ikke. De ble der inne i dalen sin. Og der er de ennå. De bor under isen. Og deres etterkommere er bare menn, hårete menn, onde menn. Noen ganger kommer de opp på isen. Da røver de en kvinne. Slekten skal føres videre under isen. Kvinnen blir til hun har født så mange barn hun er i stand til. Bare guttebarn. Siden blir hun aldri spurt. 

Det liknar dei andre gjennom at eit samfunn av menneske som ikkje var av det gode slaget vart dekt av snø. I Gravdal si attgjeving er det ikkje ein gud som står for straffa, heller ikkje døydde dei av snøfallet og den veksande breen. Snarare er dette ein stad der det framleis lever onde menneske, som berre er menn. Her trengst kvinner berre for å få barn.  

Sett frå eit industrihistorisk perspektiv, kan dette minne om industrisamfunn beståande av menn som i ein periode vaks fram. Men frå eit skeivt perspektiv kan dette styrke tesen om at Bremer var inne på noko i si tolking av Faye – at det kan finnast idear om sodomi knytt til Folgefonna. 

Likevel kan vi ikkje med utgangspunkt i nokre av desse segnene seie at det fanst spor av «sodomittar» knytt til Folgefonna. Men at det kan vere det, og vi kan tenke oss at det finst mange andre skeive innslag i samlingane som blir del av samla.no. Materialet i samlingane handlar om levd liv, og det inkluderer så mangt, også slikt som kanskje må lesast mellom linjene, og som blir synleg først når vi stiller dei rette spørsmåla.  

Takk til Sara Kohne for oversetjing av Bremer sin tyske fotnote, og Tone Hellesund, Runar Jordåen og dei svenske forskarane for interessante spørsmål, kjelder og tolkingar.

Kjelder 

Bremer, Fredrika (1855) Streit und Friede, oder Scenen aus Norwegen: Erzählung. Stuttgart: Frandh. https://play.google.com/books/reader?id=HaNKAAAAcAAJ&pg=GBS.PA4&hl=en  

Faye, Andreas (1844) Norske Folke-Sagn  

Gravdal, Jan (2010) Folket under isen. https://oddajangen.wordpress.com/2010/06/23/det-ford%C3%B8mte-folket-under-isen/  

Store norske leksikon: Folgefonna

Segner på Vestlandet.