Alle blogginnlegg – Side 3

Et ulv banan?

Av: Line Grønstad

Etter den norske finalen i Melodi grand prix 19 februar 2022, gjekk halve Noreg rundt og song «Give that wolf a banana». Den norske vinnaren Subwoolfer sitt bidrag til den internasjonale Eurvision-finalen tar utgangspunkt mellom anna i delar av forteljinga om Rødhette og ulven.

Rødhette og ulven er eit gammalt europeisk eventyr. Den fyrste skriftlege versjonen kom i 1697 i ei samling med eventyr av franske Charles Perrault. Her blir Rødhette bedt av mora om å gå til sjuke bestemor med kaker og smør. På vegen møter ho ein ulv. Ho fortel ulven kor ho skal, og ulven tar snarvegen heim til bestemora som han så et. Når Rødhette kjem, et han henne også. Over 100 år seinare deler forteljaren Jeanette Hassenpflug dette eventyret med Grimm-brødrene i Tyskland. No var jegaren blitt del av eventyret, og i staden for jenta og bestemora er det ulven som dør.

_{Illustratøren Gustav Dore laga denne teikninga til eventyret om Rødhette og ulven i 1862.}

Eventyr som inneheld ulven er det mange av. Nokre vil kanskje kjenne att slutten i Grimm sin versjon av Rødhette og ulven i andre eventyr. Ulven sov altså medan jegeren spretta opp magen hans og fylte den med stein som erstatning for Rødhette og bestemor. Steinen i magen gjorde ulven tørst, han gjekk for å drikke, og ramla uti og drukna. Liknar ikkje dette på slutten til eventyret om Skrubben og Geita?:

Det var ein gong ei stor kvit geit med tolv killingar. Så skulle ho til skogs og finne mat til killingane sin. «No får de slett ikkje sleppe inn nokon annan enn meg.» sa ho til dei. Og så gjekk ho.
Skrubben kom og sette foten i dørholet. «Lat opp, eg er mor dykkar,» sa han og var så grov i målet. «Å nei, du er nok for grov på labbane til det,» sa killingane med fint killingmål.
Så gjekk han til møllaren og fekk mjøl på labbane sine. «Lat opp, eg er mor dykkar,» sa han og var grov i målet som før. «Å nei, du er nok for grov i målet til det,» sa killingane.
Så gjekk han til skreddaren og åt krit. «Lat opp, eg er mor dykkar,» sa han og var grann i målet. Og så let dei opp for han. – –
Den eine flaug til vedkråa, den andre gøymde seg i klokkekassen og ein eller fleire gøymde seg under senga. Dei andre tok han, og så la han seg til å sove.
Så kom geita att. Ho sprette opp magen på ulven og tok att killingane sine, stappa stein nedi og sydde att. Då skrubben hadde sovi, skulle han bort til brønnen og drikke. Dermed trilla gråstein frami halsen på han, og så drukna han i brønnen.

Denne versjonen er henta frå Norsk eventyrbibliotek, band 12, Eventyr frå Hedmark og Oppland. Forteljinga om geita og ulven finst i mange variantar, og den mest kjente versjonen er kanskje den rumensk-russiske filmen som på norsk har fått namnet Med Grimm og Gru som jamleg blir vist på NRK.

I segn-databasen Segner på Vestlandet finst det fleire segn om ulven. Ei av desse handlar om eit møte med ulv om lag midt på 1800-talet i Sveio, fortald av Ingolf Kinn:

Gjert Gjertsen kinn, fødd omkring 1830, kom ein dag frå Færåslia og skulle heim til Kinn. Då han kom søri Lauvås-vegen, kom ein ulv i full fart opp på sida av han, viste tenner og ville ta han. Gjert tok då trøya av seg og heiv i ulven. Ulven gav seg i kast med trøya så lenge at Gjert greidde å komma seg velberga heim i hus. (https://segner.no/?sid=222).

_{John Andreas Savio. Foto: Saviomuseet/Digitalt Museum}

I Norsk Folkeminnesamling finst følgjande historie, frå samlaren Torkell Mauland. Dette skal ha funne stad i Vindafjord:

I gamle dagar var det fullt av skrubb (=ulv) i Skjold og bygdene derikring. Han heldt seg helst i fjella; men rett som det var, gjorde han ferder ned på bøane. Det var til stor skade for folk. Så tenkte dei å gjera ein freistnad og jaga skrubben av. Folk samla seg i store flokkar og sette etter skrubben alt inn til Sandeid. Dei remja og skreik, gøydde og huja så det var fælt å høyra, og stygt måtte det vel låta når dei skulle skremma skrubben. alle var med, og dei fór i slik ein fart at dei nesten ikkje visste kvar dei var. Ein mann frå Vikadal kom rennande og såg seg så lite føre at han rende bort i eit tre og miste det eine auga. Ikkje rettare enn eg veit, fekk dei skremma skrubben, så han ikkje våga seg over Sandeid etter den dag. (https://segner.no/?sid=815)

Ulven kunne vere farleg for folk og fe, men nokre gonger kunne skilnaden mellom ulv og menneske forsvinne. Då oppsto varulven. I dette segnet frå Tresfjord samla inn av Olav Rekdal, som finst ved Norsk Folkeminnesamling, handlar det om å balansere det vonde og det gode i mennesket gjennom å gjere minst mogleg skade:

Han Gråbein-Arne tente mange år i Tresfjorden hos Ola Hoem. Sidan skulle han flytte til Fræna. Dei visste ikkje kvar han var ifrå. Men det gjekk fullt og fast det ordet at han var ein varulv – at det hadde vore trolla på han slik at han til sine tider blei omskapt til ulv. Og då kunne han vere farleg både for folk og krøter.
Ein dag han Arne og tenesttausa var i lag på slåtte-teigen, kjende han at trollskapen heldt på kome over seg. Og så varskudde han tausa at ho måtte røme opp i eit tre. Og ho var ikkje før komen opp i treet, før han Arne kasta ljåen og kleda og smatt inn i ein ulveham, og tok til å yle som ein ulv og strauk til skogs. Om ikkje så lenge kom han att, i menneskeskapnad, tok på seg kleda og gav seg til å slå att. Men det var på høg tid ho kom seg opp i treet, sa han til tausa – for når han fekk ulvetimane sine, kunne han ikkje berge seg for å rive sundt alt levande han kunne nå i, sa han. Etter slike ulvetimar var han bleik og slapp, så det tok nok hardt på han. Men elles var han medgjerleg og snill. (https://segner.no/?sid=1936 og https://frigg.isof.se/static/js-apps/sagenkarta-norsk/#/record/nfs335/search/ulv/search_field/record)

Andre segn om såkalla hamløping (varulvar) finst her frå Hallingdal og her frå Sør-Trøndelag. Som folkloristen Stein R. Mathisen (1992) har peika på, kan førestillingane om varulvar seie noko om at ulven har blitt tillagt menneskelege eigenskapar, og så seint som på 1800-talet kunne ulvar bli hengt i galgen, ei skjebne elles gitt tjuvar og mordarar av menneskeart.

Som også Mathisen har gjort, har litteraturvitaren og økofilosofen Endre Harvold Kvangraven (2021) lagt vekt på nett ulven si tyding som symbol på noko farleg, som skremsel og som noko ein må passe seg for, utan at dette nødvendigvis har hatt samband med den aktuelle trusselen som ulven utgjer til ein kvar tid. Vidare har også ulven fått symbolverdi som nøkkelart som seier noko om naturen og det som er i ferd med å forsvinne. Slik har konfliktar rundt og haldningar til ulven, utspring mellom anna i idear om by og land, om trugslar utanfrå, forhold for visse næringar og naturmangfald.

Det er lite bananar å spore i dei internasjonale og dei nasjonale eventyra og segna om ulvar, og i kva grad ulvar hadde hatt godt av å ete meir frukt, vel – sannsynlegvis ikkje. Ei tydeleg haldning til korvidt Noreg skal ha ulvar i naturen eller ikkje, kjem heller ikkje fram frå dei to mennene med svarte dressar og gule, ulveaktige masker. Men melodien til Subwoolfer klistrar seg til øyrene, og eit og anna dansesteg er det mange som har lært seg i forkant av den internasjonale Eurovision-finalen i mai 2022. Ofte følgjer det med ein moral med eventyra og segnene. Moralen her kan vere: Spis banan, syng ein sang, og ver snille med kvarandre!

Sjå meir:

Artsdatabanken. https://www.artsdatabanken.no/Pages/180935/Ulv.

Olav Bø (1981). Guten som snudde på halvskillingen. Eventyr frå Hedmark og Oppland. Oslo: Det Norske Samlaget.

Det norsk sagnkartet. https://frigg.isof.se/static/js-apps/sagenkarta-norsk/#/places

Kvangraven, Endre Harvold (2021). Ulv i det norske kulturlandskapet. Oslo: Res Publica.

Stein R. Mathisen (1992). Natur og ulv på Finnskogen. Miljø-diskurs og tolkning av kulturelle symboler. Nord Nytt (46). s. 15-23.

NRK. https://tv.nrk.no/program/fbua61001682/med-grimm-og-gru

Segner på Vestlandet. https://segner.no/

Subwoolfer. https://www.facebook.com/Subwoolfer

Vi skanner Asbjørnsen!

Therese Foldvik

Ved Norsk Folkeminnesamling i Oslo er vi godt i gang med å skanne det arkivmaterialet som finnes etter Peter Christen Asbjørnsen.

Asbjørnsens materiale danner en av grunnpilarene i Norsk Folkeminnesamlings opprinnelige samling som ble opprettet i 1914, og som var en arvegave etter Moltke Moe. I tillegg til materialet etter Asbjørnsen, inneholder den eldste delen av arkivet materiale etter blant annet Sophus Bugge, Jørgen Moe og Magnus Landstad.

I 2012 ble den skriftlige arven etter disse fire registrert som en del av Norges dokumentarv: den norske delen av UNESCOs Memory of the World-register.

Asbjørnsens skrivebok skannes. Foto: Therese Foldvik

Materialet etter Asbjørnsen er omfattende og strekker seg over mange hyllemeter og arkivskap. Her finner vi alt fra Asbjørnsens notatbøker fra innsamlingsreisene, til almanakker, brev, notater og manuskripter. I tillegg har vi også noen gjenstander, slik som Asbjørnsens lesebriller og reiseskriveskrin.

Underveis i skanningen sørger vi for å pakke og ordne materialet ordentlig, slik at det får de beste forutsetninger for videre oppbevaring. Mye av materialet er skjørt, som tyder på at det har vært opp og ned av arkivskuffene mange ganger. Det materialet som viser tegn på slitasje og mye håndtering legges i nye, syrefrie konvolutter, slik at de ligger mer stabilt i arkivskuffene.

Vi er glade for å være i gang med å digitalisere arven etter Asbjørnsen, slik at flere får glede av det i framtida!

Asbjørnsensamlingen består av skjørt materiale. Foto: Therese Foldvik

Kilder og videre lesning:

Asbjørnsens reiseskriveskrin – uio.no

Peter Christen Asbjørnsen – Institutt for kulturstudier og orientalske språk (uio.no)

Norges dokumentarv – kulturradet.no

Dåsakvelden

Lars Smaaberg

Det er knytt mange truer og skikkar til høgtidsdagane våre, og skjærtorsdag er ikkje eit unnatak. Denne kvelden er nokre stader gjenstand for skyting med børse og å gå påskekjerring, medan andre stader måler ein egg eller kokar blåskjel.

Ein skikk me i år ynskjer å lyfte fram er lokalt knytt til Ål i Hallingdal. ‘Dåsakvelden’ som skjærtorsdags kvelden heiter der, let seg best fortelja slik ho vart fortald til arkivet i 1982:

«Skikken gjekk ut på å lure til seg ei dås utan at eigaren visste om det».

Om de er i tvil, ei ‘dås’ (nynorsk: dos fl. doser) i Ål og mange andre stader tyder stakken på bunaden. Vidare vert det fortald om dåsakvelden:

«I natten mørke vart så denne dåsa hengt opp i ei bjørk eller ein stad som var godt synleg i bygdi. I Øvreål var ei svær bjørk kalla ‘Kvarvebjørki’. Den var synleg frå heile grende. Min mor (født 1874) kunne fortelja at det fyrste dei gjorde langfredagsmorgon, var ut å sjå kor mange slike plag det hang i bjørki. Dei som var eigar måtte no helst henta at dåse si. Men helst so ingen såg det, då det helst var litt skam at dei var lurt».

Ein dås, eller stakk, med livstykke. Foto Anne-Lise Reinsfelt/Stiftelsen Norsk Folkemuseum (NF.1977-0492)

Korleis denne gamle skikken har oppstått og blitt halden i hevd slik lokalt er vanskeleg å seia. Men sjølve ordet skjærtorsdag tyder reinsetorsdag, og skal koma av at Jesus vaska føtene til disiplane sine om kvelden dei hadde det siste måltidet. I Noreg og andre land var det ikkje uvanleg å tru at sjølve lufta denne kvelden hadde reinsande kraft, og mange stader var det vanleg å henge ut gang- og sengeklede denne dagen.

Dagen etterpå var heller ikkje naudsynleg heilt trygg for dei som hadde vorte fråstelt dosene sine. For langfredag skulle gutane ut i skogen for å skaffe bjørkeris, som dei mot kveldinga kunne gøyme bak ryggen på veg inn døra til grannen, men det er ei anna soge.

Litteratur og kjelder
Aal bygdesoge. Utg. Aal Sparebank. Ål. 1955
Spørjelistesvar NEG 25897. Norsk etnologisk gransking. Upubl. 1987

Spøkelset i Holtesætren

Mari Ringnes Gløtberget

«Paa vestre Side af Fiorden Sperilden her i Aadalens Annex ligger en indhegnet Sætervold som helde mod Fiorden, hvorpaa staar en Sæterbod og et Foderlade 150 Skridt op fra Fiordstranden, og et Fæehuus øverst paa Vaalden omtrent 350 Skridt fra Fiorden.»

Slik starter vitnemålet fra de mystiske hendelsene som fant sted i Ådalen på Ringerike høsten 1839. 23 år gamle Rønnaug Olsdatter og drengen Ole Simensen på 17 år var stasjonert på Holtesætren, eller Brændsæteren som den også ble kalt. Her skulle de passe dyrene til eieren Erik Holte. Nedtegnelsene av vitnemål etter disse tre, samt tjenestejenta Sigrie Torkildsdatter og kirkesanger Gulbrand Buttingsrud, kan fortelle at det over flere dager i perioden 21. september til 11. oktober ble kastet stein i veggen på setra og mot vinduene.

Avhøret er etter all sannsynlighet utført av Helge Olsen Skaugstad (1798-1874) som var lensmann i Ådal i perioden 1825-1870. Han var bosatt på gården Gunbjørrud som også ligger på vestsiden av innsjøen Sperillen i Ådal. Slik begynner vitnenes forklaring:

Den 24^d Sepbr om Aftenen ved Afdagstider – som antages at være omtrent Kl: 8 – forklarede Rønnaug Olsdatter og Ole Simensen at de hørte, der først blev kastet eller slaaet i Ruderne en Gang, og de efter noget i den to Gange som om en ville komme ind, siden blev der kastet i nedre Buevæg og Loftet en lang Stund og under Kastningen hørte de udenfor en Dunder som om 2 Mennesker skulle flyve omkring Sæterboden. Omtrent Kl: 9 a 10 blev alt roligt og det sidste de hørte, var som at en kom flyvende nedover Volden fra Fæehuset til Boden.

Steinkastingen fortsetter og etter at det uforklarlige levenet har foregått over mange dager tar Rønnaug affære:

Den 28^d Sepbr sendte Pigen Rønnaug Bud Hjem til Gaarden Holte, som ikke ligger længere end omtrent ¼ Mil fra Sæteren, til sin Huusbonde Erik Holte om, at han maatte komme ud til Sæteren, for om muligt at opdage hvem der hele Tiden holdt alle disse Spæktakler som foregik (…)

Den 30^d Sepbr: i Skumringen om Aftenen erindrer Pigen Rønnaug og Drengen Ole, var der allene begyndte Steenkastningen atter og da var eller blev den sidste Glasrude i Vinduet itukastet. Ved Afdagstider omtrent Kl: 8, kom Erik Holte, Kirkesanger Buttingsrud og Tjenestedrengen paa Holte Gulbrand Olsen ud til Sæteren og blev liggende der til Kl: omtrent var 11, uden at høre den ringeste Kastning. De begav sig da paa Hjemveien, men var ikke kommen længere end et lidet Støkke ud paa Fiorden, forinden Pigen kom ud og raabte dem tilbage og sagde, at Steenkastningen var begyndt strax de havde forladt Sæterboden. De reiste da tilbage igjen og laae der om Natten (…)

*_{Dette er første del av vitnemålet om spøkelset på Holtesætren.}*

Vitnemålets nøkterne form gir lite rom for subjektive tolkninger av opplevelsene. Kun Rønnaugs ene uttalelse sier noe om hvordan hendelsene ble forsøkt forklart: «thi det faldt hende ikke ind andet, end der absolut maatte være Mennesker som fløi der og kastede Steener ind til dem». Det vites ikke om Erik Holte eller andre nevnte sambygdinger som også var til stede deler denne tolkningen. Om Holte vil beskytte egen eiendom mot materiell skade eller om han opplever at det er noe overnaturlig i gjære – uansett grunn; han ser behovet for forsterkninger og trommer sammen en gruppe av bygdefolket. Bevæpnede og kampklare begir de seg mot Holtesæteren:

Erik Holte og Kirkesanger Buttingsrud fremstod derpaa og forklarede sig eenstemmig, saaledes: at de denne Aften ved Afdagstider kom til Sæteren i Følge med Huusmanden Torsten Kittelsen, John Størksen, Nub Nubsen og Tjenestedrengen Gulbrand Olsen alle bevæbnet med Sabler og skarpladte Geværer. Erik Holte gik da allene ind i Sæterboden, som han fandt var øde for Folk, og de andre 5 Personer tog tilfendig[?] Post omkring Boden paa forskjellige Stæder, hvor de blev staaende saalænge de kunde udholde det, for det stormende Regn, som denne Aften rasede, men hverken Erik eller de som stod udenfor hørte da nogen Kastning.

Alle Personer gik da ned igjen til Sæterboden hvor Erik Holte var, og da begyndte Steenkastningen ind om Vinduet straxt igjen (…) Imedens Kastningen foregik afskjød John Størksen et Skud og der … … [uleselig] du og … … [uleselig] Kastningen og i det samme Skudet var afgaaet, begyndte en saa svær Kastning i den øvre og vestre Buvæg at hele Boden ristet sig. John ladte straxt sit Gevæhr igjen og skjød ud gjennem Melkebuegluggen som var paa den Væg Kastningen da foregik, men Kastningen vedvare og en Steen eller som de syntes en Helle, blev kastet ind igjennem Gluggen som blev skudt ud af og denne Steen eller Helle, faldt ind i en Vindue i Melkeboden saa det pladsket i Vandet. Om Morgenen gik de omkring Sæterboden, men kunde ikke opdage det ringeste Spor af Steenkast i nogen Stok, uagtet Kastene ved andre Leiligheder pleier vise sig i Stokkene om end ogsaa smaae Steen bliver kastet imod Væggen.

*_{Kart over «Aadalen (øvre)» med gården Holte i nordenden og Gunbjørrud ved sørenden av sjøen.}*

Flere personer fra bygda tar turen til Holtesætren de neste dagene. Bevæpnede holder de vakt og observerer i håp om å komme nærmere en forklaring på de mystiske hendelsene. Fremdeles holder kastingen fram, uten at bygdefolket kan forklare hvem eller hva som står bak.

Den 11^d Ocbr reiste Erik Holte ud til Sæteren, for at slaae nogle Fiæler for det ituekastede Vindue. Imedens Erik kom reisende udover Fiorden hørte og saae Pigen Sigrie og Drengen Ole at der blev kastet mange store Stener ind om Vinduesgluggen og den ene af disse ituslog en liden Gryde som stod ved Mi[d]tvæggen. (…) Derefter blev indkastet en saa stor Steen, at en Mandsperson ved almindelige Kræfter, har nok med at Løfte den op til Hofterne paa sig (…) Vinduesgrin[d]ene blev ogsaa ved denne store Steen itukastet og faldt ind i Gjelden i det samme Erik kom i Lendet. Alt dette foregik imedens Solen var oppe (…) Erik blev liggende paa Sæteren denne Nat og en Stund efter det var bleven mørkt, hørte han et Slag som af et Steenkast i et Bandstubber han havde slaaet for Vinduesgluggen.

En oppklaring av steinkastingen på Holtesætren er ikke kjent. I en gjengivelse av historien i Ådal 1814-1914. Et hundreårs skrift skriver imidlertid forfatter Hans Hegna at det Erik Holte, tjeneste- og bygdefolket trolig hadde vært utfor var gode, gammeldagse skøyerstreker. At hendelsene omtales både i vitnemål og litteratur som en spøkelseshistorie illustrerer samtidig at det som skjedde var mystisk og fryktinngytende nok til at noe overnaturlig ikke kunne utelukkes.

Samtidig er historien om hvordan avskriften av forhørsprotokollen har havnet i Norsk Folkeminnesamling et lite mysterium i seg selv. Her opptrer også et galleri av personer med svært interessante forbindelser. Sammen med avskriften ligger nemlig et brev signert lensmann Helge Skaugstad på Gunbjørrud 30. mars 1842. Brevet er adressert proprietær L. Borchgrevink, som etter alt å dømme er Leonhard Christian Borchgrevink (1778-1845). Borchgrevink var forlikskommisær i Norderhov og slik sett ikke en usannsynlig bekjent av lensmann Skaugstad. Brevet lyder:

S: T:

Her Proprietair L: Borchgrevink!

Herved fremsendes indsluttet den belovede Spøgelseshistorie, som ved Leilighed kan sendes mig tilbage. Min venligste Tak aflægges herved for Deres sidste Godhed mod mig.

Deres ærb: forbundne

Gundbjørud 30 Marts 1842.

H Skaugstad

*_{Skaugstads brev til L. Borchgrevink, 30. Mars 1842 (NFS Skaugstad).}*

Ettersom spøkelseshistorien og brevet var arkivert sammen under Skaugstads navn var det i utgangspunktet rimelig å tro at avskriften av forhørsprotokollen er Skaugstads egen. Dette forklarer imidlertid ikke hvordan dokumentene har funnet veien til Norsk Folkeminnesamling. Her kommer lærer og organist Jens Martin Kristofersen inn i bildet. Kristofersen (1824-1908) var huslærer hos lensmann Skaugstad på 1840-tallet og bodde da på Gunbjørrud. Ved en fantastisk tilfeldighet var også Gunbjørrud gården der P. Chr. Asbjørnsen losjerte når han var på reise i Ådal. Kristofersen kunne mange eventyr og sagn, og slik gikk det til at han ble en av Asbjørnsens sentrale samlere og informanter i Ådal.

**Lærer og organist Jens Martin Kristofersen**

Samtidig som at vi holdt på å dykke ned i spøkelseshistorien fra Holtesætren kom vi i en annen sammenheng tilfeldigvis også over to brev mellom Kristofersen og Asbjørnsen, hvor – hold deg fast; spøkeriet på Holtesætren er nevnt! Asbjørnsen må ha fått nyss om hendelsen under sine besøk i Ådal. Og det er klart at han må ha fattet interesse for en etterforsket lokalsak som attpåtil hadde elementer av folketro – som seg hør og bør for en folkeminnesamler. I begge brevene til Kristofersen etterspør han spøkelseshistorien. Først i 1847 og senere i 1848:

Ligeledes var det mig overmaade meget om at gjøre snarest muligt at erholde en Udskrift af de Forhør der ere optagne i Anledning af Steenkastningen i Brenna eller Holtesæteren. Hvis De viser Sorenskriveren disse Linier tillader han Dem vist at udskrive det af Protokollerne. (28. september 1847)

Mener De det skulde være muligt hos Skriveren at faa en Udskrift af Forhørsprotokollen angaaende Stenkastet i Holtesæteren eller Brenna? Hvis Tiden og Omstændighederne tillader det, vilde jeg være Dem meget taknemlig om det log sig gjøre (27. januar 1848)

**Utdrag fra Asbjørnsens brev til Kristofersen i 1847**.

De to brevene fra Asbjørnsen er gitt til Norsk Folkeminnesamling av Kristofersens datter, Inga Kristofersen, sannsynligvis ikke lenge etter arkivets opprettelse i 1914. Det videre spørsmålet er hva som kan være sammenhengen mellom disse, avskriften av vitneavhøret og Skaugstads brev til Borchgrevink. Kan alt på et tidspunkt ha vært i hende på Inga Kristofersen før hun leverte det til arkivet? I en omtale av Kristofersens relasjon til Asbjørnsen og deres korrespondanse i Syn & segn fra 1931 står det nemlig at avskriften av vitneavhøret i Norsk Folkeminnesamling er gjort av Kristofersen, ikke av Skaugstad.

Dette åpner for nye spørsmål rundt sammenhengene mellom dokumentene og de involverte personene. Hvis avskriften er gjort av Kristofersen og var ment å sendes til Asbjørnsen, hvor er da dokumentet som skulle oversendes Borchgrevink? Og hvilken rolle spiller egentlig han her? Hadde han bare en generell interesse av saken eller er han en mellommann som skulle bringe dokumentet videre på en av sine reiser som proprietær og handelsmann?

Her kan det spekuleres i det uendelige og noen spørsmål forblir trolig ubesvarte. Om det noen gang var et spøkelse på Holtesætren eller om det kun var snakk om pøbelstreker får vi heller aldri vite. Men takket være en bevart skriftlig nedtegnelse av det vitnene opplevde, samt tilhørende brev med uviss sammenheng, kan vi fortsette å undres over det hele og dele historien med flere. Kanskje sitter du som leser på en mulig forklaring eller flere opplysninger?

En stor takk til Erik Henning Edvardsen for uvurderlig hjelp med transkripsjon av originalkildene!

Kilder og litteratur:

NFS Skaugstad, Norsk Folkeminnesamling, Universitetet i Oslo.

Brev fra Asbjørnsen til Kristofersen 28. september 1847 og 27.januar 1848 i NFS Asbjørnsens brevsamling, Norsk Folkeminnesamling, Universitetet i Oslo.

Hegna, Hans. Ådal 1814-1914. Et hundreårs skrift. Drammen: Fremtidens trykkeri, 1957.

Lid, John. «Ein folkeminnesamlar frå 1840-åri» i Syn & segn 1931 Vol 37: s. 306-314.

Aprilsnarr i gamle dager

Av Therese Foldvik

«Aprilsnarr i gamle da’r, den som ingen tanker har» var vanlig å erte den som ble lurt på 1. april. Da var man nemlig ikke smart nok til å skjønne at man var i ferd med å bli lurt.

Gaukmesse markert med et fuglesymbol på primstaven. Foto: Norsk Folkemuseum/digitaltmuseum.no, NF.1903-0048.

I Norge er vi i nyere tid vant til at aprilsnarr er den 1. april, men det er et relativt nytt fenomen for nordmenn. Tidligere var det knyttet narreskikker til siste dagen i april eller 1. mai. Når dette startet er det ingen som har et klart svar på. Ble man lurt i mai, så ble man kalt maikatt eller maigås. Uttrykket maikatt kommer antakelig fra Danmark, der det i folketroen ble sagt at katter som er født i mai skulle ha både dårlig syn og være dårlige musejegere. Det er lett å tenke seg at den som falt for en skøyerstrek kunne minne om en katt med dårlig syn. Hvorfor det heter maigås er derimot litt mer uklart, men mest sannsynlig kommer dette fra primstaven. Symbolet for gauksmesse 1. mai, er nemlig en fugl. Eller gjøk, da gaukmesse markerte dagen da gjøken skulle komme.

Det har vært sterkere tradisjoner knyttet til denne dagen ellers i Europa. Å spille noen et puss på 1. april antas å ha røtter så langt tilbake som til antikkens Roma. Den gangen ble det feiret at våren var kommet ved å holde store, kultiske narrefester. Den formen vi er mest kjent med i dag, ved å spille noen et puss, kommer fra Frankrike. I Tyskland er skikken dokumentert tilbake til 1600-tallet.

I Norsk Folkeminnesamling finnes en liten innsamling gjort blant folkeminnestudenter om skikker knyttet aprilsnarr. Selve materialet er ikke datert, men innholdet tyder på at studentene minnes tilbake til en barndom på slutten av 1940-tallet og begynnelsen av 1950-tallet. Flere nevner at man i tillegg til å narre 1. april også kunne narre maikatt. Dermed ser vi at norsk og utenlandsk skikk har eksistert side om side.

En av informantene forteller en historie fra sin barndom:

Det første jeg husker av aprilsnarr, er fra 1948. Min bror, den gang tre år, skulle narre min far. Han skulle gå i vinduet å se den store «øyken» (hauken) som satt på stæreburet. Da min far «slukøret» (som seg hør og bør på våre kanter når et barn «narrer» en voksen) kom inn igjen så min bror på han med ivrige øyne og sa: «Var han der?» Dette kalles aprilsnarr, og den uheldige blir møtt med et triumferende «aprilsnarr».

Den vanligste måten å narre noen på var nemlig å lure noen i hverdagslige situasjoner ved å si ting som «mor er på kjøkkenet og vil snakke med deg», og da du ikke fant mor på kjøkkenet ropte den andre «Aprilsnarr!». Det var ukomplisert og ikke som i dag, når aviser lager sine egne aprilspøker, eller kollegaer pakker inn alle andres kontorrekvisita i aluminiumsfolie.

Det ser ut som skikken med å narre siste dagen i april eller 1. mai gradvis forsvant i Norge på midten av 1900-tallet. Mange hadde hørt om det, men få praktiserte. Kanskje det forsvant tidligere noen steder i landet enn andre. I Drammens avis torsdag den 4. mai 1950 står det en liten notis skrevet av en navnløs østlending som var i Ålesund den 1. mai. Østlendingen gikk og bar på en koffert, et pledd og noen andre saker. Da hørte han plutselig noen rope «Dokker mista noke!». Da han snudde seg for å se etter, hadde han ikke mistet noe. Han hadde blitt lurt av en ålesundsk tjuagutt (gategutt), som lo og sa «Maikatt!». Den navnløse østlendingen hadde aldri hørt om maikatt før, og i slutten av notisen spekulerer han på om dette kunne være en lokal tradisjon i Ålesund.

Du kan derfor ikke være helt trygg på at du skal slippe unna med narrestreker bare den 1. april. Kanskje det finnes en skøyer som fremdeles holder på denne skikken og venter rundt hjørnet både 30. april og 1. mai!

Les også om 1. april på Norsk Folkeminnesamling sin hjemmeside: 1. april

Kilder og videre lesning:

Alver, Brynjulf (1970) Dag og merke: folkeleg tidsrekning og merkedagstradisjon. Universitetsforlaget.

Aprilsnarr, Store Norske Leksikon

Byen. Drammens tidende, torsdag 4. mai 1950 på nb.no

Norsk folkeminnesamling, Varia 29-188

Skjelbred, Ann Helene Bolstad (1995) År og dag. Tradisjoner i årets løp. Bibliotekarens lille oppslagsbok. Universitetsbiblioteket i Oslo.

Sivertsen, Birger (2007) Norske merkedager. Damm.

W.F.K. Christie og Kråkevisa

Av: Angun Sønnesyn Olsen

I ein artikkelen om Folkeminnesamlinga ved Bergens Museum i 1925, skriv Torleiv Hannaas at samlinga «vart bygd på gamal grunn» (1925:1). Her refererer Hannaas til arbeidet til ein av grunnleggarane av Bergen Museum, W. F. K. Christie (1778-1849), som var «ein av dei fyrste her i landet som hadde auga for det vitskaplege og kulturelle verd i folkemålet» (1925:1). Christie, som du kan lese meir om her var kanskje mest kjend som medlem av riksforsamlinga på Eidsvoll og president i dei fyrste stortinga, men han dreiv også «trottugt på med å samla og granska vestlandske bygdemål og folkeminne» (Hannaas 1925:1).

Originalmaterialet etter W.F.K Christie i Etno-folkloristisk arkiv, vart gitt i gåve til Folkeminnesamlinga i 1924, etter å ha vore i privat eige hjå Christie-familien. Det meste av dette materialet er gåter, men her er også ei ballade skrive ned av Christie i 1843. Denne balladen, Kraakevisa, også kjend som Bonden og Kråka eller Mannen og Kråka (TSB f 58) er kanskje ei av dei mest kjende skjemtevisene me har her til lands, og «som gjeng vide verdi yver» i fylgje Hannaas (EFA Hannaas 6, 5).

I balladearkivet til dokumentasjonsprosjektet ved UiO finst 131 tekstar, og i Norske Middelalderballadar Melodier, Bind 3, finn ein om lag 100 melodiar. Variasjonen både i tekst og melodi skildrar at visa har vore populær rundt om i landet. Visa fortel om ein mann som skal ut i skogen for å hogge ved. Der møter han ei stor kråke. Han blir redd, skyt kråka, og etterpå utnyttar han kråkekroppen godt. Dei forskjellige versjonane fortel om dei utrulegaste tinga han finn på å lage av den, slik som sko av skinnet, julemat av kjøtet, vindauga av auga, kyrkjebåt av nebbet og så vidare.

Hannaas samla inn fleire variantar av visa. På Stord fekk han også høyre ei historie som skildrar at visa har vore kjend der lenge: ««Jei har vel nogen lunde kunnet læse i bog. Men denne skjittevisen kommer jei ikkje udav det med» sa presten Palundal, han kom ut i buo hjå [Per] Vatne og fekk sjaa Kråkaviso i glaset» (EFA Hannaas 449:56). Dette skal vera fortalt til Hannaas av Ola Sogneset, ein av songarane han samla mykje hjå på Stord. Hannaas skriv at den danske presten Hans Palundal var prest på Stord i 1768, og dette viser at Kråkevisa fanst i lausprint i Noreg på andre halvdel av 1700-talet (EFA Hannaas 6,5).

Hannaas publiserte eit stykke om Kraakevisa i For Bygd og By sitt julehefte «Jol 1919». Her skriv han: “Av alle (dei) norske skjemtevisor(ne) er det vel ingi som er so vida kjend som Kraakevisa. Ho finst i mange uppskrifter og mange prent og ho liver enno paa folketunga baade i by og bygd. So det er ikkje noko nytt eg kjem med naar eg her legg fram eit brigde av Kraakevisa» (EFA Hannaas 6,5). Men han forsvarar at han dreg den fram likevel ved å påpeike at dette er ei av dei eldste norske oppskriftene av visa, og attpåtil frå Nordmøre, der ein ikkje er samla så mykje norsk folkedikting før. Og ikkje minst, «so er visa uppskrivi av ein merkeleg mann, stiftsamtmann W.F.K Christie, præsidenten fraa dei fyrste stortingi, grunnleggjaren av Bergens Museum» (EFA Hannaas 6,5). Hannaas skriv at Christie hadde sett ein versjon av Kraakevisa i eit svensk tidsskrift i 1843. Soleis, foreslår Hannaas, har Christie kome på visa og skrive den ned i form frå Nordmøre, truleg slik han hugsa den frå sin eigen barndom i Kristiansund. «Men maalformi maa han ha vølt paa noko lite» (EFA Hannaas 6,6).

Kraakevisa, oppskrive av W.F.K Christie

I skogen ein Bondmann kom gangande,
-Tralallala tralallala, –
saa kom der ej Kraaka hoppande,
-Tralallala tralallala,

Saa spændt» han Riffla før sit Kne
aa skout te Kraaka saa ho dat ne.

Saa satt» han Riffla før sin Fot,
da skote va Kraaka ti Hjerterot

Saa kom der Bu fra Kongjens Gar:
Kvar gjor» du taa Kraaka, du skout i gaar?

Taa Houe æg gjor» ein Kjørkjeknap,
taa Næbbe æg fik meg ein Ølltynn Tap.

Me Fjøra tækt» æg all» min» Huus;
taa Talgjen æg støpt eit Bismarpunn Ljus.

Taa Skinne gjor» æg tolv Par Skoe,
oframt eit Par Toffla, æg ga» ho Moer.

Kjøte æg salta i Tynne aa Karr
oframt ej Stejk, æg ga» han Faer.

Taa Skrotten færigt eit Skip æg fik,
de best» som i Kongjens Flaate gik.

Taa Tarmann gjor» æg Segl aa Rejp,
aa Beinen dem blej te eit Møkagreip.

Ti Gompen fann’s ejn nyttig rund Ting,
aa deraav æg gjor» ein Skræddar=Syring.

No sku du full tru, ha Visa va Tant;
det svær æg saa dyrt, at alt e sannt.

Kråkevisa nedskriven av Christie. Foto: Silje Teigland Røstøen.

Litteratur

Hannaas, Torleiv. 1925 «Folkeminnesamlingi» i Bergen Museum 1925. En historisk fremstilling redigert av professorkollegiet. Bergen Museum s. 1-13

Ressem, Astrid Nora. 2015 Norske Middelalderballader Melodier Skriftlege kilder Bind 3 Skjemteballader. Norsk Folkeminnelagsskrifter 169/ Scandinavian Academic Press

Kvenfolkets dag 16. mars

Av Mari Ringnes Gløtberget

16. mars er Kvenfolkets dag. I SAMLA finnes folkeminner samlet inn også fra og om personar av kvensk opphav.

Kvener i Norge

Kvener er folk av kvensk/finsk ætt i Norge, også kalt norskfinner. Det finnes skattemanntall som dokumenterer at kvener var bosatt i Nord-Norge allerede på 1500-tallet. Den store innvandringen av kvener til Finnmark startet imidlertid i første halvdel av 1700-tallet. Rektor, folkeminnesamler og forfatter Richard Bergh (1930-2016) samlet folkeminner i Finnmark på 1960-tallet, særlig knyttet til kvensk og samisk kultur:

«For noen mannsaldre siden var dårlige tider i Finland, så dårlige at mange der måtte spise barkebrød. Mange utvandret da til Norge. De kunne komme i flokker på tre eller tre, dro over fjellet med de få eiendelene sine på ryggen, og bosatte seg ved fjorden. Slik vokste etter hvert frem en finsk befolkning i Lakselvdistriktet. (NFS Bergh 1, s. 25-26)

Kvenene bosatte seg i de indre delene av Finnmark og langs fjordene i Nord-Troms og Finnmark, hvor de kombinerte landbruk med fjordfiske og laksefiske i elvene. Fra rundt 1830 og utover økte den finske innvandringen til Nord-Norge, nå i form av arbeidsinnvandring. Kopperverket i Kåfjord og voksende byer og fiskevær krevde arbeidskraft. Her arbeidet kvener både som ishavsskippere, håndverkere og tjenestefolk.

Sammen med samene ble kvenene utsatt for fornorskingspolitikken fra andre halvdel av 1800-tallet av, som forbød kvensk/finsk språk på skolen og i kirka, og hindret alle andre enn norsktalende i å kjøpe jord.

Fotografiet er fra Kiruna, og viser en gruppe med kvener. Det ble tatt rundt 1900. Ukjent fotograf/Svenska Turistforeningen.

Johan Kaaven

Flere fortellinger Bergh samlet handler om «Kåven», bedre kjent som Johan Kaaven (1835-1918) eller «Trollkaaven». Johan Kaaven holdt til i Indre Billefjord og var av kvensk-norsk og samisk slekt. Han var en av de siste og mest kjente noaidene i Norge, berømt for sine kunnskaper om åndemaning, ganning og svartekunster. Han skal ha vært en dyktig folkelig helbreder. Richard Bergh har skrevet boka Mannen som stoppet hurtigruta som omhandler Johan Kaaven. I Berghs nedtegnelser i Norsk Folkeminnesamling finner vi flere historier om hvordan Kaaven helbredet:

Kåven ble ofte oppsøkt av folk som var syke. En gang kom en mann som ikke var bra. Kåven tok ham med seg ned på øra nedenfor huset. Og den øra er slik at når det er fjære, er den på fastlandet, men når det er flo, er den en øy. Så sa han til mannen at han skulle være der på øra til Kåven sa han skulle komme opp i huset. Og mannen ble der, og det begynte å flø. Da floen var på det største, ropte Kåven at han skulle komme, og mannen måtte bakste seg i land. Men da han kom opp til huset, var han også blitt frisk. (NFS Bergh 1, s. 93)

En kjerring kom en gang til Kåven og bar seg ille over ondt i ryggen. Han stilte seg bak henne, stakk tommelen i ryggen på kjerringa og løftet henne slik. Kjerringa skreik, men det nyttet ikke, Kåven ga seg ikke, og etter dette hadde ikke kjerringa ondt i ryggen mer. (NFS Bergh 1, s. 94)

Etter hvert som mer og mer materiale i SAMLA blir digitalisert og gjort tilgjengelig, blir også flere kvenske (og samiske, og romske og romani) fortellingstradisjoner, forestillinger og folkeminner mulige å finne. Det blir også enklere å få overblikk over områder der det er mangler i tradisjonsarkivene, ikke minst med tanke på fornorskingsprosessene ulike grupper i samfunnet har blitt utsatt for.

Onnee päiväle!

Kilder:

NFS Bergh 1. Norsk Folkeminnesamling, Universitetet i Oslo.
“kvener”, Store Norske Leksikon 15.03.2022.
“Johan Kaaven”, Wikipedia 15.03.2022.

Vi registrerer metadata!

Av: Angun Sønnesyn Olsen

No er me i gang med registrering av metadata, og materialet flyttar seg eit steg nærare skjermen din!

I fyrste omgang registrerer me opplysningar om samlar, medieform, format, kopieringsstatus, språk, type dokument og liknande. I neste omgang skal me i gang med metadata som går nærare på innhaldet i materialet. Denne informasjonen skal gjere det enklare for brukarar å søke opp det materialet dei er ute etter.

Registreringa bli gjort gjennom Goobi. Det er eit registreringsverktøy for arkiv- og biblioteksdata som gjer det mogeleg å knytte sjølvdefinerte metadata til biletfiler. Goobi vart utvikla i Tyskland, og blir i dag brukt av museum, arkiv og bibliotek over heile verda, men mest i Tyskland og Europa elles.

SAMLA-teamet på Universitetsbiblioteket i Bergen har gjort ein stor jobb med å skreddersy Goobi for våre tradisjonsarkiv. Sidan Goobi har open kjeldekode, blir alt av utvikling gjort innanfor SAMLA også tilgjengeleg for andre brukarar av Goobi. Slik bidrar tilpassinga til våre behov, til at også andre kan nytte seg av dei praktiske løysingane vi kjem fram til når dei digitaliserer sine arkiv og samlingar.

Fotografi av arbeidspult med berbar datamaskin og skjerm. På skjermen ser vi ei side av ei gammal bok med handskrift. på Datamaskina ser vi Goobi med registrering open. Til venstre på borde ligg ei papirmappe med ei lita, gammal bok på.

Foto: Angun Sønnesyn Olsen.

Her er Etno-folkloristisk arkiv i gang med å registrere ei stevbok etter Torgeir Hallvorsson Røysland. Han var født i 1891, og fall i slaget ved Marne, september 1914. Steva skreiv Torgeir Røysland ned i 1907. Både denne stevboka, og ei stevbok etter systera hans, Jorunn Hallvorsdotter Røysland, har etter dette funne vegen til Hannaas-samlinga, og dermed Etno-folkloristisk arkiv.

Meir om Goobi kan du finne her, på produsenten Intranda sine nettsider: https://www.intranda.com/en/digiverso/goobi/goobi-overview/

Dekabåten

Av Lars Smaaberg

No mot slutten av stormfulle januar månad kan ein ta seg litt tid til å tenkje på korleis livet på havet har vore, og er, for våre fiskarar og sjøfolk. Legg merke til dei hardføre og noko eggjande detaljane som gjev biletet og båten både rørsle og liv. Denne ‘Dekabåten’, som ikkje har motor, skal i fylgje vår kjelde ha vore av «dei først som kom til Sunnmør».

«Då dekabåten kom kring 1895-1900, vart det eit stort omskifte frå open båt til Deksbåt. Dei som hadde nokso nye båtar, dorda disse opp og la dekk i dei, men dei som hadde gamle båtar, måtte kjøpa nye deksbåtar. Ein del nye ‘Møringsbåtar’ vart lagt dekk i. Men Åttrengen vart sett på land» (NEG 15208).

«Konklusjonen av fisket: – er at det er eit fårefullt og slitsamt yrke. Det er ‘Eventyret’ og den ‘Uvisse’ vinninga som mest ‘Eggjar’ opp fiskarane. Nordmennene likar å ‘Kjempe’ og det får ein ved å vera fiskar. I denne tidsbolken frå 1890 til 1960 har vore ei rik utviklingstid (Eg har for det meste vore med heile tida)» (NEG 15208).

Desse skildringane er etter Knut Uksnøy på Myklebust i Haram. I februar 1960 skreiv han ei 17-siders beretning om hass kjennskap til fiske og båtar som svar på spørjeliste 70, Frå robåt og seil til motor, sendt ut til landets kantar frå Norsk etnologisk gransking året før. Beretningane etter Knut og dei 99 andre respondentane til spørjelista fangar mange lokale, nasjonale og internasjonale endringar for fiskarar og sjøfolk og i sjøfarts- og fiskeindustrien i tidsperioden.

Øl til jul

Av Lars Smaaberg, Angun Sønnesyn Olsen og Mari Ringnes Gløtberget

“’Tomas mæ bytto’. 21de December. Daa skulde bryggjevatnet krua” heiter det frå Hålandsdalen. (EFA Hannaas 63.13). 21. desember er frå katolsk tid kalla Tomasmesse, til minne om apostelen Tomas som leid martyrdøden i år 68 eller 69. Men, dagen har blitt knytt til bryggjing til jol, og har fått namn som Tomas Brygger, Tomas med bytto og Tomas fulltønne rundt om i landet. I Christen Jenssöns samling av ord frå Sunnfjord frå 1669, bearbeidd og utgitt av Torleiv Hannaas i 1915, finn ein ei skisse av ein primstav. Her er dagen markert med ei tønne, og ber teksten: «Den 9 dag der effter [St. Luci] kommer Tommis med bøtten oc gifver malt vatn til Juel» (Jenssøn 1915).

Joleølet har vore ein viktig del av feiringa av og førebuingane til jol på dei norske gardane, og det er mange tradisjonar knytt til korleis det skulle bryggjast og kva ein måtte gjere for å sikre at ølet vart godt. At ein bryggja godt øl var og viktig fordi ein skulle dele med familie og naboar. 

Å sikre at ølet blir godt

Mange truer var til rundt om i landet for å sikre dette. Til dømes måtte kvinnene somme stader halda seg vekke:

«Kvinnene maa ikkje koma inn i bryggjeromet før ein har fengje rósten paa lós. Ólet skal verta mykje betre om det ikkje kjem kvinnfolk inn fyrr dei for smaka «sódt» (Sótól). Kjem dei inn fyrr er det eit daarleg merkje».

Eller ein måtte stå opp tidleg, samt sage av tappane frå øltønna:

«Naar ein bryggjar skal ein vera tidleg uppe, so ein for kjelane paa kok fyrr ein smakar mat. Ólet skal verta best daa».

«Til jol skulde dei alltid saga tapparne or i dei óltunnor som dei ikkje tok av, fordi at ikkje noko slags “utyskje” skulde faa hóve til aa renna ólet ned».

Desse tre sitata er frå Lavik i Sogn, ved Sørestrand (EFA Hannaas 61 s. 23). Ein måte å gjera ølet godt på i Vestre Slidre i Valdres, var å ause riktig: «Ølet vart surt um ein auste ølet «aggelhendis» (bakhendis)».

Vern mot vonde vetter og anna far

I tillegg til å ha ei tønne, hadde primstaven gjerne ein kross som merkje på denne dagen også, eit symbol som er sterkt knytt til overtru også i jola. Her frå Vestre Slidre i Valdres:

«Vonde vetter kunne gjera skade ved ølbryggjing. Ved jól var dei vonde makter mest i farten og jóleølet var soleis mykje utsatt. Paa øltynna var det skore krøss. I bryggjehølk og røstebytte la dei øldertrøn i krøss. Naar dei «maiska paa» var det bra og røre med glodraude jarnstengar».

«Naar ein meskar skal det helst ikkje vera nokon aa sjaa paa» sa ein i Lavik. 

Noko liknande heiter det frå Jølster i Sunnfjord, å sette stål. Der la dei også med Bibelen for å verne om ølet:

«I gamle dagar når dei bryggja laut dei jamt setja stål i røstene. Då sette dei 2 kniva i røstene og so laut dei leggje bok med Guss-ord i attmed. Dei måtte inkje blåse i varmen elde svie seg i håret. Då vart det ovenskap av øle i lagja. Hellest va da no ikkje godt øl tykte dei, darso dar inke va nokon so slost i lagje. Når nokon kom heim frå lag va da (is at dei so sat heime sa: “Velkomen atte el go dagå! Var der mange so slost?” Svarte dei nei, so var da altid: “Dårleg øl då”». (NFS Sandnes 2)

Liknande heiter det frå Lavik «Når ein fær smaka ‘sódt’ skal ein ikkje laate vel og ikkje takka, fordi at daa vil ólet verta kraftlaust» (EFA Hannaas 61).

Svartkvit foto av utstyr til brygging av øl merka med tal skriven med blott, 1-4. — Tekst: «1. Vørterkar 2. Øltunne 3. Øltreft. Den brukre dei når ølet skulle på Tønna 4. Lagga brendevinsdunke.» Fra N. Søberg i Heradsbygda. Nå på Glåmdalsmuseet.

Å sette ut ølet

«Når man hadde brygget øl på en gard, måtte det settes ut en bolle øl til huldrene. Innholdet forsvandt bestandig. På en gård hendte det en gang at det lå sølvknapper som vederlag i bollen. Under ølbryggingen var det heldig å kaste en del av det beste vørteret til alle fire hjørner. Det blev ofte praktisert. Av skummet over ølet kunde en få vite adskillig. Men det var en vanskelig kunst å se rett, meget vanskeligere enn t. d. å spå i kaffegrud, noe som mange befattet sig med».

Å brygge øl til jol har tradisjonar heilt tilbake til førkristen tid i Noreg. Skikkane som er skildra over er eit utdrag frå “Folkeminne frå Ryfylke; Aardal”, samla av Tor Skiftun. Å sette ut ølet til huldra, vetter, nisser eller goebonden m.fl. har også vore ein ganske vanleg skikk rundt om i landet. Frå Vestre Slidre i Valdres vert det til dømes fortald at ein gjerne slo ut litt av jóleølet til ‘tøltebonda’. Tøltebonden forestiller her ein attergangar av den fyrste bonden som dreiv garden. I dette tilfellet slo dei det ut i veggen:

«Joleølet maatte bryggjast slik at det kunne «skakast» Imbereftan siste laurdagen før jól. Det er ikkje meir enn umlag 75 aar sidan Jørend Egge ofra øl til tøltebonden. Det heitte um han:

Gjere du tøltebonda imot:
so faar du snart ein klene fot,
men gjere du tøltebonda te lags,
so faar du lykke te alleslags».

Vintersolkvervdagen og Mongsmesse (13. desember)

Dagane mellom 9. og 21. desember har mange stader vorte kalla ‘bryggjardøgra’, dei dagane ein brygga til jol. Det var likevel ein særskild dag av desse ein ikkje skulle bryggje: «Vintersolkvervdagen maatte ingen gjera arbeid som gjekk rundt, og heller lkkje bryggje. Gjorde ein det vart ølet skjemt og tynnejulid’n sprang av øltynna» heitte det i Valdres.

Likeins, i eit brev frå Olav Midtbø til Magnus Olsen i Norsk Folkeminnesamling, referer Midtbø til Henri Delgobe som i 1919 skriv i Maal og Minne om “Tallak med lagabøtto”. Vidare skriv Midtbø; “Dette staar sikkert nok i forbindelse med ølbryggingen til jul. “Lagelog” kaldte man den log man man slog over maltet i rosten og laget vyrkje av. (…) “Mongsmess” 13 Dec (Luciemesse) maatte ingen brygge, for da matte ingen ting gaa rundt”. (NFS Varia 23 nr. 142)

Joledagsmorgon

«Før lenge sidan var det mykje truer og skikkar med malt og øl. – Jóledagsmorgon fekk husdyre paaskesalt blanda med malt og lite øl vart blanda 1 drykken. Alt som var av «grøn» (korn) var raad mot usynlege og vonde makter. Det heitte: «Jólemalt og paaskesalt var godt for alt’».

«Jolemorgonen naar dei gjekk aat fjøset og skulde ambætta, maatte dei ha eit staup med ól aat storúksen (…) Storúksen skulde staa seg mot granen (?) og bjørnen, dersom han fekk ól jolemorgonen».

Og heil til sist, eit «Vers om øl frå hestemarknaden på Lindsheim i Skjaak:

Stryningen bryggja so godt eit øl,
for ned over magen som eit merraføl,
upp i hovudet som ein humledott,
ut att um røve som eit børseskot».

Kjelder:

EFA Hannaas 61 s. 22- 23, Etno-Folkloristisk Arkiv, Universitetet i Bergen
EFA Hannaas 63. s. 13, Etno-Folkloristisk Arkiv, Universitetet i Bergen
NEG 7738 (Materiale frå Vestre Slidre) Norsk etnologisk gransking, Norsk Folkemuseum
NFS Sandnes 2. Norsk Folkeminnesamling, Universitetet i Oslo
NFS Skiftun 5, s. 51. Norsk Folkeminnesamling, Universitetet i Oslo
NFS Varia 23 nr. 142. Norsk Folkeminnesamling, Universitetet i Oslo