Category Archives: norsk etnologisk gransking

«Har De en god spøkelseshistorie?»

Av Lars Smaaberg og Mari Ringnes Gløtberget

Skumle historier må sjølvsagt òg dokumenterast! Både Norsk etnologisk gransking og Norsk Folkeminnesamling har hatt fleire organiserte innsamlinger av historier om spøkelse, vardøger og attergangarar. For å sette stemninga til årets allehelgensaften og halloweenfeiring har vi plukka ut nokre av dei. Tør du lese vidare?

Dei som går att

«N.N. fortalte der var en stor kvæn de kaldte for gammel Sakarias. Denne var på tur til Finnmark med en otring. Alle hadde sauepelser på. Sakarias gikk frem i skotten og la sig å sove «halla sig». Han våkner med at han ser en kikke over båtripa, men bryr sig ikke om det. Litt efter ser han den fremmede på den andre side av båten. Han kommer opp i båten og tar Sakarias i bena og prøver å dra ham i sjøen. Sakarias krenget pesken av sig og tok den fremmede i fanget og kastet den fremmede ut i sjøen, men faldt selv uti på den andre side. Han fikk i farten tak i ripa og halte sig over bord. Han gikk atterut bak seglet og spurte hvorfor de ikke kom og hjælp ham når de hørte han sloss. De andre hadde ingenting hørt» (NEG 15851).

I dette segnet vert Sakarias teken av ein attergangar. Rundt om i landet brukast også mellom anna dauding, skrømt, spøkelse, fòring, gjenganger, gjenferd og far om dei som går att. At nokre går att kan ha mange ulike årsakar. Til dømes at ein er kriminell, har kjærleikssorg eller døydde brått, men felles for dei fleste er at dei skulle ha noko uoppgjort dei ville freiste å få ordna før dei skulle få fred i grava.

«N.N. fisket med N.N. utenfor Gryllefjord. De drev forsøksdrift ute i havet sammen med et par andre båta. En dag i stille og fint vær sat hele besetningen i lugaren og spiste. De hører en mann komme på dekk og kommer med kappa og setter seg i lugaren. De tror at det er en mann fra en annen driver. Mannen prater og spør om alt mulig. Han har stort skjegg og er ellers en velvoksen kar. Under samtalen sier skipperen at man er sluppet opp for rødsprit til fyrlampen og må gå inn til Gryllefjord til lensmannen for å få attest på rødsprit. Da sier mannen at han er kjøpmann Pedersen fra Gryllefjord og de kan bare gå i hans forretning og hilse fra ham at de skal ha rødsprit. Mannen går på dekk alene og blir borte. Da de kom til Gryllefjord gikk de i land og spurte 2 gamle menn om hvor Pedersens forretning var. De ser litt rart på dem. Den ene peker så på en pæl som står i fjæren og sier at der ser dere resten av Pedersens forretning. -Han var død 20 år i forveien. – Historien høres utrolig ut, men man påstod den var sann» (NEG 18841).

At ikkje alle levande menneske hadde evna til å sjå attegangarar, gjorde at enkelte nokre stader vart kalla synske. -Og for særskilde kunne det verte riktig så plagsomt, slik som her frå Telemark: «Synske folk tala ofte med avdøde. Såve Guttormson Nordgarden var synsk f. 1773. Han budde på Sinnesodden i Seljord men såg i åndi Brynhild Varen som gjekk deildegast 3 mil undan. I Åmotsdal var ein attegangar så seint som i 1920 åri. Han synte seg for mange, men serskilt Kjetil R. var han i vegen for så ofte» (NEG 15866).

Folkeminnesamlar og etnograf Yngvar Mejland skreiv ned dei to segna over om ein attergangar i Kvænangen og ein i Gryllefjord. Det vart sendt til Norsk etnologisk gransking i 1960 som svar til spørjeliste 81 «Attergangar og vardøger» saman med mange fleire utrulege forteljingar.

Det som går føre og fylgjer

NRK Nitimen gjorde ei liknande innsamling av forteljingar om vardøger på vegne av Norsk Folkeminnesamling i 1966. Vardøger, vardogl, fylgje, framfaring, førefar, vord m.fl. opptrer i folketrua på ulike måtar. Det kan vere ei vernande ånd som fylgjer alle menneske. Eit vardøger kan òg vere ei varslande ånd. Då ser eller høyrer ein gjerne ånda til ein person ei tid før personen sjølv innfinn seg, slik som i dette dømet:

«(…) Det var under krigen, i dens begyndelse. Vi leide ut ett rum til en herre. (Navn vil jeg ikke si.) Jeg hadde vært ute en tur, og når jeg kom hjem, så var det noget jeg skulle ha i kjøkkenskapet –, der lå det en lapp på en av hyllene. På den sto det: Jeg går nu, blir borte en tid, har lånt det målet dit, men du skal få det tilbake, når jeg kommer i gjen, skal bruke det til drikkekopp. (Det målet var av aluminium). Han var med i hjemmefronten. Husker ikke nu hvor lenge han var borte, men en kveld vi hadde lagt oss, så hørte vi begge to at det tok hart i entrèdøren, da sier min mann, i kveld kommer han hjem. Og en god tid tid efterpå kom han hjem en tur. Da sier min mann, vi visste du ville komme i kveld. Han blev forskrekket, og lurte på hvordan vi kunne vite det. Jo, vi hadde hørt varslet hans. Vi hadde hørt det før også når han kom hjem fra arbeidet (…)» (NFS NRK Nitimen, 1966).

Slåttekaren og attegangaren

I 1953 gjorde tidsskriftet Verden idag ei innsamling av spøkelseshistorier i samband med Norsk Folkeminnesamling. Folk frå heile landet sendte sitt bidrag, og i alt kom det inn omkring 70 historier. Eit utval vart trykt i ei fast spalte i tidsskriftet. Historia under vart av redaksjonen vurdert som ei av dei betre.

«For 60-70 år tilbake hadde mine foreldre en slottekar ved navn Tokle. En aften de alle hadde spist kvelds, fortalte han følgende historie: I sine unge dage hadde han været dreng på en gård sørpå, hvor han opholt sig i fem år. En nat han skulle gå ut et litent erend for sig selv fik han se noe som han og få andre har set eller aldrig får se. Det var julemåned og oplyst som ved juledag. Søvnig gik han over gårdspladsen og bak fjøsnova stanser han. Da fik han se at en av syllestenene i fjøsmuren beveget sig som på hengsler og åpnet sig fra de andre som en dør. Forundret med skrek stod han å så på. Da kom der springende frem fra det opne hul et nyføt nakent barn, det tok en runde bortover vollen og kom så tilbake og gik inn i hullet igjen. Da lokket steinen sig atter og gled inn på samme plas som før. Tokle hadde åndsnærværelse nok til å merke sig nøiaktig hvor steinen lå i muren, før han gik inn å la sig igjen. Om morgenen mens han og husbonden sat med kaffen fortalte han hvad han hadde set om natten og resultatet blev at efter kaffen gik de bak fjøsnova for nermere og undersøke saken sammen. Det viste sig da at den samme stein var let å ta ut fra sylla og bak den lå der et barneskjelett. Noe mer kan jeg ikke huske mine foreldre fortalte; men det er mulig at den tragedie som var foregåt forut ikke var noe for barnesind.» (NFS Verden i dag, 1953).

Nokre tankar kring hyttekos

Av Lars Smaaberg

Hyttelivet i Noreg har gått gjennom store forandringar dei seinaste ti-åra. Frå gamle enkle hytter og eldre stølar utan innlagt vatn og straum, til store hyttefelt til fjelles med nyare kjøkken enn heime og skjærgårdidyller med vinskåp stilt etter føretrekt temperatur. Me har kanskje røyrd oss vekk frå den opphavlege tydinga av det lågtyske ordet hütte: lite og fattigsleg hus, gjerne i tre. Frå ein 40-åring i Harstad vart det fortald om den nybygde hytta (i 1986) som har balkong ut mot sjøen:

Badet har fliser og varmekabel i gulv, dusj og 100l bereder. Vegger i stue og kjøkken har liggende rundtømmerpanel 4″ (..). Kjøkkeninnrediningen er hyttepreget med påmontert smijernbeslag. (..). Det er innlagt strøm, men vi har av koselige grunner basert oss på peisvarme og parafinlamper. (NEG 148 28248)

Fotografi levert med spørjelistesvar 28248 som viser den nybygde hytta.

For harstadværingen er det element av «det gamle» som gjev hyttekosen. Dette perspektivet kan utfordrast, for nokre tenkjer at «element» ikkje er nok. For mange formast måten ein tenkjer kring hytte på etter korleis ein minnast oppveksten. Ein 69 år gamal krigspensjonist frå Hedmark (f. 1918) fortel om at ikkje ein gong sjølvbygde hytter greier å konkurrere ut vene barndomsminne:

Om det er hyggelig å komme til sin egen, sjølbygde hytte, er det allikevel ikke som inntrykkene fra min barndoms seter, som nå eies av min bror. Hytteliv i moderne forstand er ett, det gamle seterlivet med budeier og krøtter, noe annet. Jeg synes å se det for meg: Buskap, bjølleklang og kulokk. Hesteskoen over døra i seterselet, og sigden over fjøsdøra. En forgangen kultur -desverre. (NEG 148 27613)

Dette fotografiet vart sendt inn i lag med eit anna spørjelistesvar, nr. 28160.

Ein kan også tydeleg legge merkje til nasjonalromantiske sentiment, ikkje uvanleg i kjeldematerialet knytt til hytte og hytteliv. Det er vel noko mange som har eller har vore på besøk på ei hytte kan kjenne seg att i også i dag. Og om «det gamle» viskast ut, kan hyttelivet for nokon til og med bli uinteressant. Det kan godt vere at minnet om selskapet som denne 72 år gamle buskerudværingen (f. 1915) pleidde å ha med seg på setra, var delaktig i avgjersla han tok. Likevel står utsegnet som ei påminning om både korleis vårt forhold til hytter tilsynelatande har forandra seg, og at det finst ulike måtar å tenkje rundt fritidsboligar på:

Jeg har ikke hytte og har aldri hatt interesse av noen. Desuten har ikke økonomien vært slik at en har kunnet tenke på noen. Vi fikk ordnet oss eget hus og det ble det store «løftet» for oss.
Mens kona levet var vi endel på en gammel seter i Hemsedal. Denne setra var i drift med kuer og det var meget trivelig der. Seterbua var meget gammel og jeg synes den var koselig.
Foe et par år siden traff jeg eieren i et selskap og han ba meg komme å besøke dem. «Jeg har modernisert og pusset opp seterbua», sa han. Så nå vill du nesten ikke kjenne deg igjen». «Nei, det vil jeg ikke», sa jeg «Jeg vil bevare minne om setra slik den var.» Jeg tror ikke han forsto meg… (NEG 148 27710)

I 1987 vart det gjennom spørjeliste «NEG 148 – Hytte og hytteliv» spurt om folks knytnad til og tankar kring hytta, landstaden, eller ferieboligen om ein vil kalle det det. Saman med eit eige «Fritids og hytteprosjekt» samla inn mellom 1987 og 1994 og «Ung i fjellet» gjennom minner.no frå 2018, sit NEG på eit stort og unikt kjeldemateriale som omfattar dei fleste type hytter og hyttefolk i heile landet. Hytteprosjektet gjennomførte også meir omfattande feltarbeid i særskilde områder, som på Ål i Hallingdal, i Finnmark, og i Oslo-området. Sjå meir på arkivportalen.no og på minner.no, og les kva det vart spurt om i 1987 her.

17. mai i tradisjonsarkiva

Av: Angun Sønnesyn Olsen og Lars Smaaberg

Mange i landet vårt har faste tradisjonar 17. mai, og slikt blir det ofte sterke minner av. Nokre av tradisjonane har halde seg ved like sidan dagen vart ålmennfeiring, og like opp til våre dagar. Samlingane våre speglar den historiske breidden til feiringane, og når vi no går inn i vårt andre år med avgrensa markeringar, er det ekstra stas å oppdage songhefter frå 1840-talet, lese om feiringa i mellomkrigstida, og variasjonen i 2020.

Foto av barnetog 2020 sendt inn til NEG si spørjeliste 272 gjennom minner.no.

17. mai-songar frå 1843

Hannaas-samlinga hjå EFA speglar Torleiv Hannaas (1874-1929) si breie interesse som samlar og granskar av målføre og folkeminne, men også hans interesse i å samle eldre litteratur og gamle print. Ei av mappene (EFA Hannaas 98), kalla «Bergens-småprent» i katalogen til Bergens Museums folkeminnesamling frå tidleg 1930-talet, inneheld blant anna songhefte med 17.-maisongar frå tidsrommet 1843-1849. I dette tidsrommet endra 17. mai-feiringa i Bergen seg frå å vera ei privathending i herreklubbane i byen, til å bevege seg ut på gata og å inkludere fleire av byens befolkning. Bjørn-Arvid Bagge frå Spesialsamlinga ved UiB har skrive om 17. mai-feiringa i Bergen frå den fyrste markeringa i 1814 og framover mot vår tid. Han skriv at det fyrste steget mot den folkefesten som me i dag forbinder med 17. mai vart tatt i 1847, med kapproing, musikkorps, den fyrste planlagde prosesjonen og fyrverkeri. Song gjorde dei nok også, slik desse prenta vitnar om. 17. mai–prentai EFAer trykt hjå forskjellige boktrykkeri i Bergen, og inneheld 2-3 songar kvar. Songane har nyskriven tekst, gjerne til kjende melodiar, som for eksempel «Aa kjøre vatten, aa kjøre ved» (også kjent med teksten «Å, tenk at Gråpus har fire små» av Margrethe Munthe).

«Nu er her lifligt i Norges Dal» står det i dette songheftet frå 1840-talet. (Foto av songhefta: Silje Teigland Røstøen)

Om kongen og naturen

Nokre har tekstar i høve festdagen, der den norske naturen blir framheva; «Hvor det er rigt, hvor det er skjønt i Norges dybe Dale!». Nokre har egne songar til kongen, som me på denne tida delte med Sverige. Songane legg vekt på at minnet om våren 1814 skal bevarast: «Gid Mindet om din glade Vaar, Os aldrig udaf Minde gaaer, Men at jo mere Aar for Aar, Det iblandt Folket leve». Ein skål for landet blir det også oppfordra om; «En Skaal vi nu udtømme vil, Derpaa hurra udbryde» og «Paa Norges elskte Frihedsdag. Op! Normænd da, og Bæg’ret tømmer, Som det en Norrigs Søn sig sømmer, For Konge, Fædreland og Flag!».

Gjøk, potetsetjing og nye sko

Tre eldre traktorar pynta med bjørkeris og norske flagg, og menn med fine hattar og flagg. Fjord og fjelllandskap i bakgrunnen. — Foto sendt inn med spørjelistesvar på NEG si spørjeliste nr 272, om 17. maifeiring i 2020.

Ein mann, fødd i 1909, fortalde i 1992 til Norsk etnologisk gransking om korleis 17. mai kunne bli feira i Lindås i sin barndom. Ikkje til alt for stor skilnad frå korleis mange vel å nyte dagen i dag:

10 år gamal flytta me so «heim» til Lindås kyrkjestad. Her var det fast 17. maihøgtiding med flaggstong, talar, skodespel, leikar m.m. Om kvelden var det låvedans, til ungdomshuset vart teke i bruk 17. mai 1934. Talen for dagen vart/vert halden ute dersom veret tilleg det. Elles i Tinghuset, seinare skulen. Før krigen tok ein til på ettermiddagen, senare med gudstenesta kl. 10. Tradisjonen med 17.mai fest er frå før hundreårsskiftet og hev stort set vore same opplegget. Før 17. mai burde ein ha høyrt gauken, og ein burde vera ferdig med torvtaking og potetsetjing.. Til den 17. fekk ungane «gummisko» (tennissko) (NEG 161 30363).

Ei annaleis feiring

Andre 17-maitradisjonar er heller av nyare dato, og særleg var 2020 året for å løyse folkefesten på nye måtar. Les korleis dei på Grimo i Hardanger valde å feire:

Saman med nokre veteranbilar og andre traktorar køyrde dei gjennom bygda frå Velure til Langesæter mens Norge i rødt hvitt og blått vart spela. Det var stopp på utvalde plassar der Nasjonalsongen vart spela, mens publikum vinka frå veranda og tun (NEG 0272/00046 Minner).

Gratulerer med dagen, uansett korleis de skulle feire han!

Om Norsk etnologisk gransking

Av: Lars Smaaberg

Her presenterer vi Norsk etnologisk gransking (NEG), eit av dei tre tradisjonsarkiva som er del av SAMLA-prosjektet. Dei andre er Norsk Folkeminnesamling (NFS) og Etnofolkloristisk arkiv (EFA).

NEG er eit norsk tradisjonsarkiv- og ein forskingsinstitusjon som høyrer til Norsk Folkemuseum. Arkivet er i hovudsak bygd opp av spørjelister og spørjelistesvar som omhandlar ulike kulturhistoriske emne. Praksisen har heile vegen vore at eit nasjonalt nettverk av privatpersonar og institusjonar, også kalla meddelarar har delt eigne erfaringar, kunnskapar og minner, eller intervju av andre med NEG.

Bilete: Svar på spørsmål kring garvarhandtverket. Hans S. Hanssen fortel detaljar om ein garvarprosedyre frå Stor-Elvdal i gamle Hedmark fylke (NEG 134, 25539).

Føremålet med verksemda til institusjonen er å samle, forvalte, formidle og å forske på beretningar frå historia til dagleglivet i Noreg, samt å vere eit nasjonalt ressurssenter for å samle inn personlege minner. Den fyrste spørjelista NEG sendte ut hadde tema «transport av høy» i 1946 og den siste, som vart sendt ut i 2016, hadde tema «lek». Same året vart nettstaden minner.no teken i bruk, og folk kunne frå då av sende inn minner digitalt til fordel for den gamle metoden med “brev i posten”. I løpet av desse 69 åra har NEG sendt ut totalt 259 omfattande spørjelister og 68 noko mindre omfattande særemner. Alle spørjelistene kan du allereie no lese på Norsk Folkemuseum sine nettsider.

Her er det korntørking, eit tema NEG spurte om i 1956.

I tillegg til å svare skriftleg på spørjelister, har mange meddelarar valt å sende med bilete av situasjonar, tema og anna dei skildrer i tekstane sine eller som det vert spurt om i listene.

Variasjonsbreidda i fotoarkivet er stort. Her er fotografi av bjørnejakt, tilfeldige personar, skip m.m. (Foto: Tinna Ludviksdottir).

Norsk etnologisk gransking vart stifta i august i 1946 som ein sjølvstendig institusjon lokalisert i lokala til Norsk Folkemuseum på Bygdøy. Det var leiar Hilmar Stigum (1897-1976) som sendte ut spørjelista «Ard og plog» i februar året etter. Dette ikoniske fyrste emnet genererte heile 265 svar, dog med ulik grad av utfyllande informasjon.

Teikningar frå den ikoniske spørjelista nr. 1 Ard og plog sendt ut av Hilmar Stigum i 1947.

I 1974 tok Universitetet i Oslo over drifta av NEG, noko som markerer slutten på NEG som sjølvstendig institusjon. Same året flytta NEG inn i lokala til institutt for folkelivsgransking hjå UIO-eigde Norsk Sjøfartsmuseum. Etter å ha flytta lokala til Blindern i 1996, vart NEG på ny sameina med Stiftelsen Norsk Folkemuseum i 2005.

Les meir om historia til Norsk etnologisk gransking i Spørre og grave i 50 år, utgjeve i samband med NEG sitt 50-års-jubileum i 1996. NEG som forskings- og arkivinstitusjon byggjer på ideane til Nils Lid (1890-1958) og innsamlingsarbeidet i tidsskriftet Ord og Sed (1934-1947). Ord og Sed sendte heile 131 spørjelister det fyrste tiåret dei opererte. Det er heller ikkje berre idear NEG har teke frå Ord og Sed. Også heile kontaktnettverket, som jamnleg svarte på listene til Ord og Sed, vart overført til NEG ved oppstart. Det gav dei ein «flying start». Den fyrste spørjelista som vart sendt ut i Noreg, stod derimot den tyske folkloristen Wilhelm Mannhardt og folkloristen og filologen Sophus Bugge bak allereie i 1866.

Spørjelister som hovudmetode for innsamling av folkekulturhistoriske kjelder sett NEG inn i den større europeiske forskingstradisjonen «Wörter und Sachen», som vart svært populær rundt fyrste tiåret på 1900-talet. Til dømes byrja Undersökningen av svenska folkmål i Sverige, i dag Institutet för språk och folkminnen (ISOF), å sende ut «frågelistor» i 1910.