Av Line Grønstad
– Mamma, hva er en elling? spurte sjuåringen for ei stund sidan.
– Vi skal ta med en elling på skolen i morgon.
Då skulle eg ønske eg visste om samlinga med ellingar i Etno-folkloristisk arkiv. Det er ingenting gale med Elle melle deg fortelje (i alle sine variantar) for å velje ut kven som skal stå eller «ha han» i leiken, men det finst så mange fleire.
Innsamling av ellingar
I Etnofolkloristisk arkiv finst det ei mappe som heiter «EFA Ellinger 1973». Barn og enkelte av den eldste garden sendt inn ellingar til tidsskriftet Vårt Blad dette året, etter oppmoding i bladet si faste spalte Barnehjørnet. Dei spurte etter ellingar, som dei så trykte eit utval av utover året. Dei innsendte ellingane vart gitt vidare til EFA, på oppmoding frå arkivet.
Eit lite utval
Til neste gong nokon treng ellingar til lekse, eller til å velje kven som skal stå – her er forslag.
Ennikke, tvennikke 17 mai.
Åben dåben dommen dei.
Figen fågen bondeknågen.
Aurom, baurom boff.
(Ragnhild, 13 år frå Rindal)
Anne ville drikke te
men så fikk hun ikkje skje
det var stygt av mamma det
1. 2. 3.
(Anne-Grete, 10 år frå Kirkenes)
Eppel peppel pirom parom
kråka satt på lirom larom
ho sa en ho sa to
ute skal du være no.
(«Fast kunde», som var barn på 1920-talet)
Nokre av ellingane vart tilpassa frå gang til gang. Her er nokre døme:
Ei karamelle
spratt ut av fjellet
og spurde kor mykje klokka var
(klokka var to)
«t – o»
du er ute
(Eva, frå Sogn)
Jeg gikk meg ut på Holmens bro, så hørte jeg
en klokke slo. Hvor mange slag slo den da
1 2 3 4 5 o.s.v.
(Greta, frå Ålesund)
Donald Duck gikk til byen.
Kva hadde Donald Duck i kurven sin da han gikk til byen?
– Den som svarer må gi et svar på forbokstaven sin. Feks. Marit så kan vi si marsipan.
(Ann-Mari, frå Budalen)
I andre versjonar er det koner og andre personar som har noko i korga si. Det er kanskje ikkje ei urimeleg gjetting å tenke at Donald var eit nyare tilskot til denne ellinga.
Nokre av ellingane vart sendt inn av fleire. Ein av desse er denne:
Ellingen vellingen
Vatlans gutten slo til
kjærringa midt på truten
det skal du ha ditt
stygge troll for det du
ikke kan telle til tolv
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
(denne versjonen er frå Morten frå Brumunddal)
Nokre av dei andre er desse:
En gul knapp,
gikk opp en trapp,
virri virri vapp
du slapp.
(Nora, frå Samuelsberg)
Ole, Dole, Doff kinkliane koff.
Koff-li-ane birke-bane
Ole, Dole, Doff.
(her sendt inn frå Knut Ivar, 6 år frå Jevnaker)
Som mange av ellingane kan dei skilje seg litt frå kvarandre. I alle fall sendte Rita frå Ballangen inn denne varianten:
Ole, dole, doff.
Kynkeli, hane, koff.
Koffeli hane bisken
bane. Ole, dole, doff.
Samiske døme
Johan Eivind frå Kautokeino sendte inn ein elling på samisk:
Anan danan dappa seia,
færga lætta ginna garka,
barka snårri
Som i fleire av dei andre ellingane inkluderer denne også både ord som ikkje ser ut til å bety noko og ord som betyr noko. Johan Eivind sin elling er brukt i det nordsamiske området, og det finst ei rekke lokale variantar, slik det også er med dei andre ellingane.
Folkloristen Káren Elle Gaup har delt fleire variantar av denne ellinga med meg, og komme med forslag til kva ein del av orda kan komme frå. Den fyrste av variantane er også frå Kautokeino. Ellinga til Johan Eivind og versjonen frå Káren Elle Gaup illustrerer korleis mindre ulikskapar kan finne stad når munnleg skikk blir delt og skriven ned til ulike tider og av ulike personar:
Ánen dánen doppá seia
fearga leahtta ginna gálka
bolka snorri.
Fra Øvre Tanadalen, Finnmark, blir ellinga uttala slik:
Ánen dánen dáhppa sii.
Uvlon duvlon hearga so.
Viiva leahtta vealva ko.
Sálte sivrra gála ginna
bonna šnjor!
Frå Karasjok, Finnmark, finst denne versjonen:
Ánin, dánin dáhppán siun
ulun dulun heargi loahppa
ginná galka borta snorra
Ordet «siun/sii/seia» kan ha samanheng med ordet «Sion», eit omgrep gjerne nytta på Jerusalem og områda rundt i visse kristne kontekstar. Kjørerein er det norske ordet for «heargi/hearga», og «loahppa» betyr avslutning. Også fleire av dei andre orda kan ha samband med ord som er meiningsberande også i seinare tid, som har med natur, rørsle og reinsdyr å gjere.
Krakken
Eg avsluttar med eit siste døme som Rønnaug 9 år frå Vikhamar har sendt inn, med tittelen Krakken:
Elle melle makken,
gutten satt på krakken.
Elle melle må,
nå må gutten gå.
Gutten kommer tilbake:
Elle melle makken.
har du sett krakken?
Elle melle mo,
der er den jo.
Så då veit vi alle kven som har han denne gong!
Vil du lese meir?
Dette er ikkje ei fullstendig oversikt. Send oss gjerne tips om du kjenner til noko.
Jakob E. Ågotnes skreiv i 1968 ei hovudfagsoppgåva Norske barnerim: Ein strukturell analyse.
Bengt af Klintberg sin artikkel Ellingen Vellingen Vatlandsguten. Om barns munnlege poesi handlar om folkloristisk forståing av barnetradisjon og overføring og bruk av regler og tilsvarande. Her er det også ei fin oversikt over litteratur. Artikkelen finst hos Birkeland og Risa Barnekultur (1990)
Etnologen Åse Enerstvedt har samla nokre ellingar i si bok om leik i Oslo, Kongen over gata. Du finn ellingane og litt om korleis ellingane vart brukt på side 80 og utover.
Thor G. Norås har også inkludert nokre meir generelle betraktningar i boka si Barnet i liv og lek. Barnekultur i en brytningstid (1976). Ellingar og liknande står det om frå side 62. Norås tok i hovudsak utgangspunkt i Stavanger i sitt arbeid.
Helge Børseth si bok Ole Dole Doff, under den blå paraply og andre rim og regler (1968) inneheld ei stor samling med ellingar. Det gjer også boka hans Elle melle deg fortelje rim regler (1975).
Utgjevnadar av barnerim meir generelt, finn du mellom anna i Sonja Hagemann si bok: Elling Holst. Norske barnerims plass i den fellesnordiske tradisjon. (1969).
I 1984 kom boka Norske barnerim og reglar av Bodil Cappelen. Ho samla og illustrerte rim og reglar særleg frå Bernt Støylen, som samla inn på 1890-talet.
Bernt Støylen har sjølv gjeve ut noko om rim for barn: Støylen, Bernt. «Barnerim.» Forældre Og Børn, 1902, 82-88, og boka hans om barnerim og leikar frå 1899 vart gjeve ut på ny ei rekke tiår seinare, denne gongen i to omgangar. Lenka går til utgåva om barnerim.
Enno meir omfattande er Magnhild Lauvdal si samling med same namn, Norske barnerim og regler utgjeven i 2001. Materialet ho nytta vart samla inn mellom andre av M.B. Landstad og Richard Berge. Her er ei rad med ellingar frå side 88 og utover.
Nokre regler frå Saltdal finst i Ragnvald Mo si samling Eventyr og Segner. Barnerim, ordtak og gåter. Folkeminne frå Salten II (1944). Fleire av utgjevnadane med utgangspunkt i geografiske samlingar av eventyr og andre kulturuttrykk til Norsk Folkeminnelag inkluderte barnevers.